Απελευθέρωση Αθήνας: Το έλλειμμα συλλογικής μνήμης

Πενήντα χρόνια από το τέλος της κατοχικής περιόδου, από την απελευθέρωση της πρωτεύουσας Αθήνας, οι επετειακές του γεγονότος τελετουργίες παρουσιάζονται όσο ποτέ άλλοτε τυπικές, συμβολικές, ελάχιστα αναγκαίες. Δεν συγκινούν, δεν προσελκύουν πλήθη, ελάχιστους αποσπούν από την καθημερινότητα. Σε πρόσφατο επετειακό συνέδριο για την ΠΕΕΑ και τη λαϊκή αυτοδιοίκηση στην Ευρυτανία, η όλη τελετή άφησε αδιάφορους τους λίγους κατοίκους τών πάλαι ποτέ ιστορικών τόπων: Καρπενήσι, Κορυσχάδες, Δομνίστα. Το ακροατήριο περιορίστηκε στους «παλιούς», στους θέλοντες να αναθυμηθούν προσωπικές τους εμπειρίες. Και φυσικά στις «σε διατεταγμένη υπηρεσία» αρχές.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 9.10.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στην εξίσου πολύπαθη Ευρώπη και στις ζώνες του πλανήτη που συγκλονίστηκαν από την πολεμική αναμέτρηση συμβαίνουν ακριβώς τα ίδια. Διακρίνεται επιπλέον μια αμηχανία που συχνά ξεπερνά τα όρια της ενόχλησης. Πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά σε μέρες όπου το Λένινγκραντ και το Στάλινγκραντ έχασαν ακόμη και τη θέση τους στον χάρτη και όπου στη Μαλαισία, στην Ιάβα ή στην Ινδία ελάχιστοι μπορούν να θυμηθούν ποιος αγωνιζόταν το ’40 για την ελευθερία των λαών και ποιος για την αποικιακή συνέχεια.

[…]

Η ενόχληση κορυφώνεται όσο πλησιάζουμε στις κοινωνικές επιλογές της πολεμικής περιόδου. Αντίσταση και συνεργασία; Υπόθεση παθολογίας, παρακλάδι της σωτηρολογικής αναζήτησης των ανθρώπων σε καιρούς κρίσης. Άλλοι επενέδυσαν στον μεσσία Χίτλερ, άλλοι στον μεσσία Στάλιν. Για τις κοινωνίες και τους μηχανισμούς τους κανένα πρόβλημα, οι άνθρωποι μόνο, ατομικά, ηθικά και διλημματικά, διάλεγαν τον δικό τους δρόμο. Πώς θα ήταν αλλιώς δυνατόν να μνημονεύεται η αντίσταση κατά του ναζισμού χωρίς να γίνεται η ελάχιστη αναφορά στους κομμουνιστές; Η κατάρρευση δε των τελευταίων στα τέλη της δεκαετίας του ’80 πιστοποιεί για πολλούς την άδεια, παραπλανητική και επικίνδυνη μνήμη του θριάμβου τους στα 1944-45.

Πηγή: ΑΣΚΙ/Φωτογραφική Συλλογή Άγγελου Ελεφάντη

Στην Ελλάδα οι μνήμες του 1944 επικαλύπτονται από τις μνήμες του 1946-49. Αυτά που η Ευρώπη αισθάνεται ως ατύχημα, εδώ καταγράφονται ως συμφορά. Οι διαδρομές της μνήμης στέκουν μετέωρες όταν ο τρέχων λόγος, όχι μόνο ο λογοτεχνικός, βρίσκει στενή συγγένεια ανάμεσα στο ΕΑΜ και στα Τάγματα Ασφαλείας. Προϊόντα αμφότερα παράξενης επιδημίας της εποχής που οφειλόταν στο μικρόβιο της βίας, του παραλογισμού και του καταναγκασμού των άλλων. Απόλυτος και κενός θρίαμβος του θανάτου, τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο.

Πηγή: ΕΡΤ/Συλλογή Π. Πουλίδη

Μα όλα αυτά δεν έχουν να κάνουν με το 1944. Παράγονται από μια εποχή που τρέχει να προλάβει το διαφημιστικό αύριο και που δεν έχει καιρό να ασχοληθεί με το χθες και την ιστορία. Που δεν της περισσεύει κοινός νους για να επενδύσει στην οργάνωση της συλλογικής της μνήμης. Αν θυμάμαι δε καλά, στην ιστορία οι κοινωνίες που πιστεύουν μόνο στον εαυτό τους και στο σήμερα είναι επικίνδυνα εύθραυστες.

*Άρθρο του Γιώργου Μαργαρίτη (τότε επίκουρου καθηγητή στο Τμήμα Ιστορίας – Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης), που έφερε τον τίτλο «Το επετειακό 1994» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 9 Οκτωβρίου 1994, στο πλαίσιο ενός αφιερώματος που είχε γίνει για τα 50 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας (12 Οκτωβρίου 1944).

Ο Γιώργος Μαργαρίτης

Ο πανεπιστημιακός και συγγραφέας Γιώργος Μαργαρίτης δίδαξε σύγχρονη Ιστορία αρχικά στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ακολούθως στο ΑΠΘ.