Η εποχή του «αποπληθυσμού» – Επιβιώνοντας σε έναν κόσμο που έγινε «γκρίζος»

Αν και λίγοι το βλέπουν να έρχεται, οι άνθρωποι πρόκειται να εισέλθουν σε μια νέα εποχή της ιστορίας, την επονομαζόμενη «εποχή της ερήμωσης» ή αποπληθυσμού.

Για πρώτη φορά μετά τον Μαύρο Θάνατο του 1300 (σ.σ. πανδημία πανώλης, με 100 έως 200 εκατομμύρια νεκρούς), ο πληθυσμός του πλανήτη θα μειωθεί. Αλλά ενώ η τελευταία πληθυσμιακή κατάρρευση προκλήθηκε από μια θανατηφόρα ασθένεια που μεταδιδόταν από ψύλλους, η επερχόμενη θα οφείλεται αποκλειστικά στις επιλογές των ανθρώπων.

Με τα ποσοστά γεννήσεων να μειώνονται κατακόρυφα, όλο και περισσότερες κοινωνίες οδεύουν προς μια εποχή διάχυτης και απεριόριστης ερήμωσης, η οποία τελικά θα καλύψει ολόκληρο τον πλανήτη. Αυτό που μας περιμένει είναι ένας κόσμος αποτελούμενος από συρρικνούμενες και γηράσκουσες κοινωνίες.

Η καθαρή θνησιμότητα – όταν μια κοινωνία βιώνει περισσότερους θανάτους από γεννήσεις – θα γίνει επίσης ο νέος κανόνας. Με γνώμονα την αδιάκοπη κατάρρευση της γονιμότητας, οι οικογενειακές δομές και οι ρυθμίσεις διαβίωσης, που μέχρι σήμερα υπήρχαν μόνο σε μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας, θα γίνουν συνηθισμένα, μη αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά της καθημερινής ζωής.

Τα ανθρώπινα όντα δεν έχουν συλλογική μνήμη της ερήμωσης. Ο συνολικός παγκόσμιος αριθμός μειώθηκε για τελευταία φορά πριν από περίπου 700 χρόνια, στον απόηχο της βουβωνικής πανώλης που έπληξε μεγάλο μέρος της Ευρασίας. Στους επόμενους επτά αιώνες, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε σχεδόν κατά 20 φορές. Και μόλις τον τελευταίο αιώνα, τετραπλασιάστηκε.

Η παγκόσμια γονιμότητα έχει μειωθεί σημαντικά μετά την πληθυσμιακή έκρηξη της δεκαετίας του 1960

Ο τελευταίος παγκόσμιος αποπληθυσμός αντιστράφηκε από την αναπαραγωγική δύναμη, μόλις ο Μαύρος Θάνατος έκανε την εμφάνισή του. Αυτή τη φορά, η έλλειψη αναπαραγωγικής δύναμης είναι η αιτία της μείωσης των αριθμών της ανθρωπότητας, κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία του είδους.

Ζητούνται λύσεις σε έναν κόσμο που θα γίνει «γκρίζος»

Πλέον, μια «επαναστατική» δύναμη είναι αυτή που οδηγεί στην επικείμενη ερήμωση: η παγκόσμια μείωση της επιθυμίας για παιδιά.

Μέχρι στιγμής, οι προσπάθειες των κυβερνήσεων του ανεπτυγμένου κόσμου – συμπεριλαμβανομένης της ελληνικής – να δοθούν κίνητρα για τεκνοποίηση δεν έχουν καταφέρει να επαναφέρουν τα ποσοστά γονιμότητας στα επίπεδα αναπλήρωσης.

Οι μελλοντικές κυβερνητικές πολιτικές, ανεξάρτητα από τις φιλοδοξίες τους, δεν θα αποτρέψουν την ερήμωση, λένε οι ειδικοί. Η συρρίκνωση του παγκόσμιου πληθυσμού είναι σχεδόν αναπόφευκτη.

Οι κοινωνίες θα έχουν λιγότερους εργαζόμενους, επιχειρηματίες και καινοτόμους, αλλά και περισσότερους ανθρώπους που θα εξαρτώνται από τη φροντίδα και τη βοήθεια.

Τα προβλήματα που δημιουργεί αυτή η δυναμική, ωστόσο, δεν ισοδυναμούν απαραίτητα με καταστροφή. Η ερήμωση δεν είναι μια βαριά καταδίκη – μάλλον, είναι ένα δύσκολο νέο πλαίσιο, στο οποίο οι χώρες μπορούν ακόμη να βρουν τρόπους να ευημερήσουν.

Οι κυβερνήσεις πρέπει να προετοιμάσουν τώρα τις κοινωνίες τους, για να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές και οικονομικές προκλήσεις ενός γηράσκοντος και συρρικνωμένου πληθυσμιακά κόσμου.

Πάντως, στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε πολλές άλλες χώρες του κόσμου, οι στοχαστές και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής δεν είναι έτοιμοι για αυτή τη νέα δημογραφική τάξη. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να κατανοήσουν τις επερχόμενες αλλαγές ή να φανταστούν πώς η παρατεταμένη ερήμωση θα αναδιαμορφώσει τις κοινωνίες, τις οικονομίες και τις πολιτικές εξουσίας.

Αλλά δεν είναι πολύ αργά για τους ηγέτες να υπολογίσουν τη φαινομενικά ασταμάτητη δύναμη της πληθυσμιακής συρρίκνωσης και να βοηθήσουν τις χώρες τους να επιτύχουν σε έναν κόσμο που θα γίνει «γκρίζος».

Μια «περιστοφή» του πλανήτη

Τα τελευταία χρόνια, η πτώση των γεννήσεων όχι μόνο συνεχίστηκε αλλά και φαινομενικά επιταχύνθηκε.

Σύμφωνα με το UNPD (Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη), τουλάχιστον τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού ζούσαν σε χώρες με υπογεννητικότητα το 2019, παραμονές της πανδημίας COVID-19.

Τόσο οι πλούσιες όσο και οι φτωχές χώρες υπήρξαν μάρτυρες μιας κατάρρευσης της γονιμότητας που έσπασε τα ρεκόρ.

Και είναι βέβαιο πως για το ένα τέταρτο του κόσμου η μείωση του πληθυσμού βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος βρίσκεται καθ’οδόν για να ακολουθήσει τους «πρωτοπόρους» στην ερήμωση που έρχεται.

Χώρες για ηλικιωμένους

Σε αυτό που συναινούν οι δημογραφικές αρχές σήμερα είναι ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα κορυφωθεί αργότερα μέσα στον αιώνα μας και στη συνέχεια θα αρχίσει να μειώνεται.

Ορισμένες εκτιμήσεις αναφέρουν ότι αυτό θα μπορούσε να συμβεί ήδη από το 2053, ενώ άλλες εκτιμήσεις υπολογίζουν πως αυτό θα μπορούσε να συμβεί μόλις τη δεκαετία του 2070 ή του 2080.

Η ερήμωση θα μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν τους πολίτες τους και τα άλλα κράτη

Ανεξάρτητα από το πότε θα αρχίσει αυτή η στροφή, το μέλλον της ερήμωσης θα διαφέρει έντονα από το παρόν. Τα χαμηλά ποσοστά γονιμότητας σημαίνουν ότι οι ετήσιοι θάνατοι θα υπερβαίνουν τις ετήσιες γεννήσεις σε περισσότερες χώρες και με μεγαλύτερα περιθώρια κατά την επόμενη γενιά.

Σύμφωνα με ορισμένες προβλέψεις, μέχρι το 2050, πάνω από 130 χώρες σε ολόκληρο τον πλανήτη θα ανήκουν στην αυξανόμενη ζώνη καθαρής θνησιμότητας – μια περιοχή που θα περιλαμβάνει περίπου τα πέντε όγδοα του προβλεπόμενου παγκόσμιου πληθυσμού.

Οι χώρες με καθαρή θνησιμότητα θα εμφανιστούν στην υποσαχάρια Αφρική μέχρι το 2050, ξεκινώντας από τη Νότια Αφρική. Μόλις μια κοινωνία εισέλθει σε καθεστώς καθαρής θνησιμότητας, μόνο η συνεχής και συνεχώς αυξανόμενη μετανάστευση μπορεί να αποτρέψει τη μακροπρόθεσμη μείωση του πληθυσμού.

Η γεωπολιτική των αριθμών

Ο αποπληθυσμός δεν θα μεταμορφώσει μόνο τον τρόπο με τον οποίο οι κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν τους πολίτες τους, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει μία χώρα την άλλη.

Η συρρίκνωση της ανθρωπότητας θα μεταβάλει αναπόφευκτα την τρέχουσα παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων και θα επιβαρύνει την υπάρχουσα παγκόσμια τάξη πραγμάτων, όπως σημειώνει το αμερικανικό Foreign Affairs σε ανάλυσή του.

Ορισμένοι από τους τρόπους με τους οποίους θα το κάνει αυτό, είναι σχετικά εύκολο να προβλεφθούν σήμερα. Μια από τις δημογραφικές βεβαιότητες για την επόμενη γενιά είναι ότι οι διαφορές στην αύξηση του πληθυσμού θα προκαλέσουν ραγδαίες αλλαγές στο σχετικό μέγεθος των μεγάλων περιοχών του κόσμου.

Ο αυριανός κόσμος θα είναι πολύ πιο… αφρικανικός. Παρόλο που περίπου το ένα έβδομο του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σήμερα στην υποσαχάρια Αφρική, η περιοχή αντιπροσωπεύει σχεδόν το ένα τρίτο όλων των γεννήσεων – το μερίδιό της στο παγκόσμιο εργατικό δυναμικό και τον πληθυσμό πρόκειται επομένως να αυξηθεί πάρα πολύ κατά την επόμενη γενιά.

Πώς ο αποπληθυσμός επιδρά στην εθνική ασφάλεια των κρατών;

Οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν η σημαντικότερη γεωπολιτική εξαίρεση στην επερχόμενη ερήμωση. Όμως η αποπληθυσμός θα διαταράξει επίσης την ισορροπία δυνάμεων με απρόβλεπτους τρόπους και εκεί.

Δύο άγνωστα στοιχεία ξεχωρίζουν πάνω από όλα: πόσο γρήγορα και επιδέξια θα προσαρμοστούν οι κοινωνίες της ερήμωσης στις άγνωστες νέες συνθήκες και πώς ο παρατεταμένος αποπληθυσμός θα μπορούσε να επηρεάσει την εθνική βούληση και το ηθικό.

Τίποτα δεν εγγυάται ότι οι κοινωνίες θα ξεπεράσουν με επιτυχία τις αναταράξεις που προκαλεί η ερήμωση. Η κοινωνική ανθεκτικότητα και η κοινωνική συνοχή μπορούν σίγουρα να διευκολύνουν αυτές τις μεταβάσεις, αλλά ορισμένες κοινωνίες είναι σαφώς λιγότερο ανθεκτικές και συνεκτικές από άλλες.

Για να επιτευχθεί οικονομική και κοινωνική πρόοδος παρά την ερήμωση, θα απαιτηθούν ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στους κυβερνητικούς θεσμούς, στον επιχειρηματικό τομέα, στις κοινωνικές οργανώσεις και στους προσωπικούς κανόνες και συμπεριφορές.

Οι επιπτώσεις στην εθνική ασφάλεια θα μπορούσαν επίσης να είναι κρίσιμες. Ένα τεράστιο στρατηγικό ερωτηματικό για έναν κόσμο που συρρικνώνεται είναι κατά πόσον η διάχυτη γήρανση, η αναιμική γεννητικότητα και ο παρατεταμένος αποπληθυσμός θα επηρεάσουν την ετοιμότητα των κοινωνιών να αμυνθούν και την προθυμία τους να υποστούν απώλειες κατά την άμυνα.

‘Ενα νέο κεφάλαιο

Η εποχή της ερήμωσης πλησιάζει. Η δραματική γήρανση και η επ’ αόριστον μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού – ενδεχομένως σε παγκόσμια κλίμακα – θα σηματοδοτήσουν το τέλος ενός εξαιρετικού κεφαλαίου της ανθρώπινης ιστορίας και την αρχή ενός άλλου, το οποίο πιθανότατα δεν θα είναι λιγότερο εξαιρετικό από το προηγούμενο.

Ο αποπληθυσμός θα μεταμορφώσει βαθιά την ανθρωπότητα, πιθανότατα με πολλούς τρόπους που οι κοινωνίες δεν έχουν αρχίσει να εξετάζουν και ίσως δεν είναι ακόμη σε θέση να κατανοήσουν.

Ωστόσο, παρ’ όλες τις σημαντικές αλλαγές που έρχονται, οι άνθρωποι μπορούν επίσης να αναμένουν σημαντικές και ίσως καθησυχαστικές συνέχειες. Η ανθρωπότητα έχει ήδη βρει τη φόρμουλα για να «ξορκίσει» την οικονομική στενότητα και να δημιουργήσει ολοένα και μεγαλύτερη ευημερία – παρότι συνήθως δεν ωφελεί τους πολλούς…

Εν τέλει, η ανθρωπότητα κυριαρχεί στον πλανήτη, εξερευνά το σύμπαν και συνεχίζει να αναδιαμορφώνεται, επειδή ο άνθρωπος είναι το πιο εφευρετικό και προσαρμοστικό ζώο στον κόσμο.

Ωστόσο, θα χρειαστεί κάτι περισσότερο από λίγη εφευρετικότητα και προσαρμοστικότητα, για να αντιμετωπιστούν οι απρόβλεπτες μελλοντικές συνέπειες των επιλογών δημιουργίας οικογένειας και γονιμότητας, που γίνονται σήμερα.