Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με την αιγυπτιακή γλώσσα (Μέρος Β’)

Η σημαντικότερη μεταβολή της αιγυπτιακής γλώσσας επήλθε όταν αφίχθησαν στην κοιλάδα του Νείλου οι μακεδόνες κατακτητές του Μεγάλου Αλεξάνδρου (332 π.Χ.). Οι Έλληνες και οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί που συνέρρευσαν στην Αίγυπτο υπήρξαν φορείς όχι μόνο πολιτισμού –τέχνης και τεχνολογίας– αλλά και της γλώσσας τους ασφαλώς, η οποία έμελλε να αποτελέσει την κρατική γλώσσα της χώρας επί πολλούς αιώνες, ακόμα και στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας (μετά το θάνατο της Κλεοπάτρας, το 30 π.Χ.). Παρά ταύτα, και αντίθετα προς ό,τι θα μπορούσε να υποθέσει κανείς, οι Αιγύπτιοι δεν έσπευσαν να υιοθετήσουν το αλφαβητικό σύστημα της ελληνικής, τη γραφή σε ελληνικό αλφάβητο. Η στάση τους αυτή ήταν απόρροια του γλωσσικού συντηρητισμού που ανέκαθεν τους χαρακτήριζε και ήταν συνυφασμένος με το θρησκευτικό συντηρητισμό τους. Η αποδοχή και εφαρμογή ενός διαφορετικού συστήματος γραφής από πλευράς τους θα ήταν εφικτή μόνο εφόσον είχε προηγηθεί πλήρης αλλαγή του θρησκευτικού κλίματος. Εξάλλου, τα αιγυπτιακά γραφικά συστήματα ήταν άριστα προσαρμοσμένα στην αιγυπτιακή γλώσσα, ενώ, εξ όσων γνωρίζουμε, κάποια πρώιμα πειράματα να γραφεί η αιγυπτιακή σε ελληνικό αλφάβητο δεν υπήρξαν ιδιαίτερα επιτυχημένα.

Έτσι, οι Αιγύπτιοι επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν το ελληνικό αλφάβητο μόνο εκεί όπου ήταν σημαντικό να διατηρηθεί η ακριβής προφορά των λέξεων, σε περιπτώσεις μεταγραφής συγκεκριμένων στερεότυπων εκφράσεων ή και ολόκληρων κειμένων με αρχαϊκά γλωσσικά στοιχεία. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις δεν έκαναν χρήση της αλφαβητικής γραφής, αλλά συνέχισαν να χρησιμοποιούν τη δική τους γραφή, ιερογλυφική και δημοτική. Η τελευταία, η δημώδης αιγυπτιακή, είναι η γραφή που απαντά στο μεσαίο τμήμα της περίφημης Στήλης της Ροζέτας, ενός διατάγματος (γνωστού ως Διατάγματος της Μέμφιδος) που εκδόθηκε το 197/196 π.Χ. από κάποιον διοικητή της πτολεμαϊκής Αιγύπτου, ανακαλύφθηκε από Γάλλους κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του Ναπολέοντος Βοναπάρτη στην Αίγυπτο (1799) και φυλάσσεται σήμερα στο Βρετανικό Μουσείο. Το κείμενο του διατάγματος είναι γραμμένο σε δύο γλώσσες (αρχαία ελληνική και αρχαία αιγυπτιακή) και τρεις γραφές (αιγυπτιακή ιερογλυφική, αιγυπτιακή δημοτική και ελληνική αλφαβητική).

Βεβαίως, η απροθυμία των Αιγυπτίων να υιοθετήσουν σε ευρεία κλίμακα το ελληνικό αλφάβητο δε σημαίνει ότι δεν υπήρξε αλληλεπίδραση ανάμεσα στους δύο πολιτισμούς, τον αιγυπτιακό και τον ελληνικό. Από τη μια πλευρά, αιγυπτιακά έργα μεταφράστηκαν στα ελληνικά, ενώ μερικές αιγυπτιακές λέξεις πέρασαν στην ελληνική γλώσσα, μαζί με αρκετά ονόματα πουλιών, ζώων και φυτών. Από την άλλη, γνωρίζουμε ότι πολλοί Αιγύπτιοι ήταν σε θέση να χρησιμοποιούν την ελληνική, ορισμένοι δε ήταν τόσο καλοί γνώστες της ελληνικής γλώσσας και του ελληνικού πολιτισμού, ώστε τους περνούσαν για Έλληνες, γεγονός που τους προσέδιδε κύρος και τους εξασφάλιζε κάποια φορολογικά προνόμια.

Τα κείμενα της Πτολεμαϊκής Περιόδου (304-30 π.Χ.) που ήταν γραμμένα στα ιερογλυφικά δεν περιείχαν σχεδόν καθόλου δάνειες ελληνικές λέξεις (πλην των ονομάτων της δυναστείας). Είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα και η πρωτεύουσα Αλεξάνδρεια, η πλέον επιφανής μητρόπολη του ελληνόφωνου κόσμου στους χρόνους εκείνους, αναφέρεται με την τοπική ονομασία της. Η εικόνα είναι διαφορετική στα κείμενα όπου γίνεται χρήση της αιγυπτιακής δημοτικής, καθώς σε αυτά συναντάται ένας αξιοπρόσεκτος αριθμός ελληνικών λέξεων. Όμως, οι εν λόγω λέξεις ήταν στην πραγματικότητα περιορισμένου σημασιακού εύρους – όροι τεχνικού ή διοικητικού χαρακτήρα, για τους οποίους δεν υπήρχε άμεσα διαθέσιμη αντίστοιχη αιγυπτιακή λέξη. Τούτου δοθέντος, ενισχύεται η εντύπωση ότι ιδεολογικά κίνητρα ωθούσαν τους Αιγυπτίους να κρατήσουν τη δημοτική τους όσο το δυνατόν περισσότερο απομονωμένη από την ελληνική, η οποία χρησιμοποιούνταν μόνο εκεί όπου κάτι τέτοιο ήταν αναπόφευκτο.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Στήλη της Ροζέτας (197/196 π.Χ.) στο Βρετανικό Μουσείο.

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με την αιγυπτιακή γλώσσα (Μέρος Α’)