ΕΕ της ανασφάλειας και της δυσπιστίας – Μπορεί να ανακτήσει την εμπιστοσύνη των πολιτών της;

Οι εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Ιούνιο αποτέλεσαν μια κομβική στιγμή για την Ευρώπη, με την έξαρση των ακροδεξιών κομμάτων σε ορισμένα κράτη μέλη της ΕΕ.

Αυτό δεν ήταν καθολικό, με τα κεντρώα και πράσινα κόμματα να διατηρούν σταθερά έδαφος σε ορισμένες χώρες, υπήρξαν ωστόσο σημαντικές πρόοδοι για τα ευρωκριτικά κόμματα, σύμφωνα με το Social Europe.

Η άνοδος αυτή βασίστηκε στο γεγονός ότι άδραξαν την ευκαιρία και τροφοδότησαν τις ανησυχίες της κοινής γνώμης, αξιοποιώντας χρόνια διάβρωσης της εμπιστοσύνης στους θεσμούς.

Είναι έντονη η ανησυχία ότι η ευρωπαϊκή συνοχή και ο ίδιος ο ιστός της δημοκρατίας απειλούνται σημαντικά.

Ωστόσο υπάρχουν ακόμα εκείνες οι φωνές οι οποίες διατηρούν την εμπιστοσύνη τους στο πνεύμα της ευρωπαϊκής ένωσης και θεωρούν ότι με τη συλλογική προσπάθεια μπορεί να αποκατασταθεί η πίστη των πολιτών στους θεσμούς και στο μέλλον.

 Τι συμβαίνει όταν κλονίζεται η εμπιστοσύνη

Ο Ζαν Μοννέ, ένας από τους ιδρυτές της Ένωσης, προέβλεψε χαρακτηριστικά: «Η Ευρώπη θα σφυρηλατηθεί μέσα στις κρίσεις και θα είναι εν τέλει το άθροισμα των λύσεων που θα υιοθετηθούν για τις κρίσεις αυτές».

Ωστόσο τα τελευταία χρόνια οι κρίσεις έχουν υπάρξει πολυάριθμες και η Ευρώπη φαίνεται να βάλλεται από παντού.

Το βαθύ τραύμα την πανδημίας COVID-19,  ο πόλεμος στη Ουκρανία και το αυξανόμενο κόστος ζωής αποτελούν πλέον μία «πολυκρίση» από την οποία η Ευρώπη δείχνει να δυσκολεύεται να ξεφύγει

Κοινωνία σε αποσύνθεση

Και ενώ η Ένωση φαίνεται επιφανειακά να επιβιώνει, η πίεση των τελευταίων πέντε ετών έχει δημιουργήσει ένα υπόγειο ρεύμα μειωμένης εμπιστοσύνης εντός των κρατών μελών της.

Και όπου δεν υπάρχει εμπιστοσύνη γεννάται σοβαρός κίνδυνος για την κοινωνική συνοχή και την συμμετοχική δημοκρατία.

Χωρίς εμπιστοσύνη, οι κοινωνίες πέφτουν θύματα κατακερματισμού, ο οποίος ευνοεί τον λαϊκισμό και υπονομεύει την κοινωνική σταθερότητα.

Πράγματι κοινωνικός κατακερματισμός αποτελεί υπαρκτό κίνδυνο καθώς εμπιστοσύνη στην ΕΕ όχι μόνο φθίνει, αλλά είναι και άνισα κατανεμημένη ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες, ανάλογα με τις εμπειρίες και την οικονομική τους κατάσταση.

Κοινωνία της παραπληροφόρησης και της μετά-αλήθειας

Ταυτόχρονα τα ΜΜΕ, τα social media και η συνεχώς αυξανόμενη παραπληροφόρηση δρουν διχαστικά μέσα στην κοινωνία

Με τον τρόπο αυτό δημιουργούν ένα καθεστώς μετά-αλήθειας όπου πλέον δεν έχει σημασία η αλήθεια και το ψέμα, αλλά η είδηση και η συνεχής και αδιάκοπη ροή της πληροφορίας.

Η ευκολία δημιουργίας και διάδοσης περιεχομένου σε πλατφόρμες διευκολύνει την κινητικότητα των fake news και συχνά παρουσιάζει τους θεσμούς ως διεφθαρμένους, ανίκανους ή εκτός πραγματικότητας.

Για τον λόγο αυτό, αξίζει να σημειωθεί πως εκείνοι που βασίζονται στα «κοινωνικά μέσα» και στις μη παραδοσιακές πηγές μέσων ενημέρωσης ως κύρια πηγή πληροφόρησης εμφανίζουν πολύ χαμηλότερη εμπιστοσύνη στους θεσμούς .

Αυτός ο ταχύτατος και συχνά εχθρικός διαδικτυακός διάλογος μπορεί να εμποδίσει τον εποικοδομητικό διάλογο για πολύπλοκα ζητήματα και να οδηγήσει σε κοινωνικό κατακερματισμό.

Δυσκολεύει τα θεσμικά όργανα να επικοινωνούν αποτελεσματικά και να αντιμετωπίζουν τις ανησυχίες του κοινού με τρόπο που να ενισχύει την εμπιστοσύνη.

Που είναι αντιπροσώπευση;

Οι πολίτες τις ΕΕ νοιώθουν πως η  αντιπροσωπευτική δημοκρατία καταρρέει, καθότι οι φωνές τους δεν ακούγονται. Εν τέλει οι πολίτες μέρα με τη μέρα νοιώθουν όλο και πιο μακριά από τις κυβερνήσεις τους.

Πόσο μάλλον όσοι πλήττονται περισσότερο από την οικονομική κρίση και την φτώχεια.

Η κρίση του κόστους ζωής αυξάνει την πεποίθηση ότι τα κυβερνητικά μέσα όχι μόνο δεν μπορούν , αλλά ούτε καν θέλουν, να δράσουν για το συμφέρον των πολιτών τους.

Ανησυχητικές επιπτώσεις

Όταν οι πολίτες χάνουν την εμπιστοσύνη τους στους θεσμούς που στηρίζουν τις δημοκρατικές διαδικασίες, η ίδια η δημοκρατία χάνει τη νομιμοποίησή της.

Η αξία της συμμετοχής υπονομεύεται και το κράτος δικαίου τίθεται υπό αμφισβήτηση.

Οι συνέπειες φυσικά είναι ανησυχητικές.

Σύμφωνα με έρευνες, οι πολίτες με χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς παρουσιάζουν επίσης πολύ χαμηλά ποσοστά ικανοποίησης από τη δημοκρατία. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην απόρριψη των δημοκρατικών δομών εν γένει.

Η κατάσταση αυτή έχει προκαλέσει δύο πολύ σημαντικά ζητήματα τα οποία αποτελούν αγκάθια στα θεμέλια της δημοκρατικής Ευρώπης.

Πρώτον αυξάνεται η πολιτική απάθεια. Δηλαδή οι πολίτες αμφισβητούν την αξία που έχει η πολιτική συμμετοχή και την δυνατότητα τους να επιφέρουν οποιαδήποτε αποτελεσματική πολιτική αλλαγή. Για τον λόγο αυτό παρατηρούνται μεγάλα ποσοστά αποχής από τις εκλογικές διαδικασίες καθώς υποβαθμίζεται το δικαίωμα (αλλά και η υποχρέωση)  της ψήφου.

Δεύτερον, με την απομάκρυνση από την δημοκρατία και τους δημοκρατικούς θεσμούς, οι άνθρωποι τείνουν να μετακινούνται προς επικίνδυνα μονοπάτια βίας και μισαλλοδοξίας. Έτσι τροφοδοτούμενη από τις κοινωνικές εντάσεις, την έλλειψη εμπιστοσύνης και τις γεωπολιτικές κρίσεις μπορεί να δικαιολογηθεί σε μεγάλο βαθμό η επάνοδος της ακροδεξιάς μέσα στον ευρωπαϊκό χώρο.

Μπορεί να ξαναχτιστεί η εμπιστοσύνη;

Η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης είναι ζωτικής σημασίας για την ΕΕ προκειμένου να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει και να εξασφαλίσει ένα ευημερούν και ενωμένο μέλλον για τους πολίτες της.

• Αποτελεσματικός και διαφανής διάλογος: Τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και οι εθνικές κυβερνήσεις πρέπει να βελτιώσουν το διάλογο και την επικοινωνία τους με τους πολίτες, σε ένα πλαίσιο απόλυτης διαφάνειας.
• Εκπλήρωση των υποσχέσεων: η ΕΕ πρέπει να αποδείξει την αποτελεσματικότητά της, υλοποιώντας τις υποσχέσεις της και εφαρμόζοντας πολιτικές που βελτιώνουν αποδεδειγμένα τη ζωή των πολιτών. Η κοινωνική εμπιστοσύνη δεν θα μπορέσει να επανορθωθεί εάν δεν αποδειχθεί έμπρακτα πως οι θεσμοί είναι σε θέση να εξασφαλίσουν σε πρώτο βαθμό την ισότητα των πολιτών.
• Καταπολέμηση της παραπληροφόρησης και της χειραγώγησης: η καταπολέμηση της χειραγώγησης των πληροφοριών στο διαδίκτυο είναι ζωτικής σημασίας. Αυτό απαιτεί συνεργασία μεταξύ κυβερνήσεων, πλατφορμών «κοινωνικών μέσων» και οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών .
• Επένδυση στην κοινωνική συνοχή: η ΕΕ θα πρέπει να δώσει προτεραιότητα σε πρωτοβουλίες που ενισχύουν την κοινωνική συνοχή και γεφυρώνουν τα χάσματα μεταξύ των κοινοτήτων μέσα από την πολιτιστική ζύμωση.

Η μείωση της εμπιστοσύνης στην ΕΕ είναι μια σύνθετη πρόκληση χωρίς εύκολες λύσεις. Εν τέλει μόνο με συλλογική προσπάθεια από τις εθνικές κυβερνήσεις, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και την κοινωνία των πολιτών θα μπορέσει να ξαναχτιστεί η χαμένη εμπιστοσύνη στην ιδέα της ενωμένης Ευρώπης.