Ο ψυχολόγος πίσω από το διαβόητο «Πείραμα του Στάνφορντ» πέθανε σε ηλικία 91 ετών

Ο Φίλιπ Ζιμπάρντο, ο ψυχολόγος πίσω από το αμφιλεγόμενο έως διαβόητο «Πείραμα Φυλακής του Στάνφορντ» που είχε ως στόχο να εξετάσει τις ψυχολογικές εμπειρίες της φυλάκισης. Ήταν 91 ετών. Το Πανεπιστήμιο Στάνφορντ ανακοίνωσε την Παρασκευή ότι ο Ζιμπάρντο πέθανε στις 14 Οκτωβρίου στο σπίτι του στο Σαν Φρανσίσκο. Η αιτία του θανάτου δεν ανακοινώθηκε.

Στο πλαίσιο της μελέτης του 1971 για τις φυλακές, ο Ζιμπάρντο και μια ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών στρατολόγησαν άνδρες κολεγιακής ηλικίας για να περάσουν δύο εβδομάδες σε μια εικονική φυλακή στο υπόγειο ενός κτιρίου στην πανεπιστημιούπολη του Στάνφορντ.

Η μελέτη τερματίστηκε μετά από έξι ημέρες, καθώς οι φοιτητές που υποδύονταν τους φύλακες γίνονταν ψυχολογικά βίαιοι και εκείνοι που υποδύονταν τους κρατούμενους γίνονταν αγχώδεις, συναισθηματικά καταθλιπτικοί και εξοργισμένοι, σύμφωνα με την ανακοίνωση του Στάνφορντ. Ο Ζιμπάρντο επικρίθηκε επειδή ανέλαβε το ρόλο του επόπτη, έγινε ενεργός συμμετέχων στη μελέτη και όχι πλέον ουδέτερος παρατηρητής.

«Το αποτέλεσμα της μελέτης μας ήταν σοκαριστικό και απροσδόκητο», θα συνυπογράψει αργότερα ο Ζιμπάρντο με έναν από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές που συμμετείχε στο πρόγραμμα. Το πείραμα χρησιμοποιείται τώρα σε μαθήματα ψυχολογίας για τη μελέτη της ψυχολογίας του κακού και της δεοντολογίας της ψυχολογικής έρευνας με ανθρώπινα υποκείμενα, δήλωσε το Στάνφορντ.

Ο Φίλιπ Ζιμπαρντό κατά τη διάρκεια διάλεξης για το Αμπού Γκράιμπ.

Το Πείραμα – Ποιοι συμμετείχαν – Πώς διαμορφώθηκε ο χώρος

Από τους 75 άνδρες που υπέβαλαν αίτηση, επιλέχθηκαν 24 για να συμμετάσχουν σε μια προσομοίωση φυλακής διάρκειας δύο εβδομάδων.Οι αιτούντες ήταν κυρίως λευκοί, μεσαίας τάξης και φαίνονταν να είναι σταθεροί ψυχολογικά και υγιείς. Η ομάδα των υποκειμένων επιλέχθηκε σκόπιμα για να αποκλειστούν όσοι είχαν εγκληματικό υπόβαθρο, ψυχολογικές διαταραχές ή ιατρικά προβλήματα. Οι 9 + 3 αντικαταστάτες ανέλαβαν το ρόλο του φύλακα και οι 9 + 3 τον ρόλο του κρατουμένου.

Το 2008, οι Τόμας Κάρναχαν και Σαμ ΜακΦάρλαντ υποστήριξαν σε  έρευνά τους ότι όσοι έκαναν αίτηση για να συμμετάσχουν στο Πείραμα είχαν ήδη χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την κακοποίηση. Με την σημερινή γνώση, το πείραμα θεωρείται και επιστημονικά λάθος πέρα από ανήθικο.

Η επιθετικότητα, ο δεξιός αυταρχισμός, ο μακιαβελισμός, ο προσανατολισμός στην κοινωνική κυριαρχία και ο ναρκισσισμός θα ήταν υψηλά σε όσους προσφέρονταν εθελοντικά για ένα πείραμα στη φυλακή. Περαιτέρω, η χαμηλή προδιαθετική ενσυναίσθηση και ο αλτρουισμός θα ήταν επίσης δείκτες για κάποιον που θα δήλωνε εθελοντής. Όλα αυτά κατά περίπτωση είτε δεν ελήφθησαν υπόψιν, είτε η επιστήμη δεν είχε προχωρήσει αρκετά για να υπάρξει προσεκτική επιλογή προφίλ.

Μια τυπική στιγμή που οι «δεσμοφύλακες» κρατούν τους κρατουμένους υπό καθεστώς αβεβαιότητας και ψυχολογικής βίας.

Ο χώρος του πειράματος

Στο Στάνφορντ τοποθετήθηκαν μικρά κελιά εικονικής φυλακής τοποθετήθηκαν χωρητικότητας τριών κρατουμένων. Υπήρχε ένας μικρός διάδρομος ως χώρος προαυλισμού, μια ντουλάπα για την απομόνωση και ένα δωμάτιο για τους φύλακες και τον διευθυντή. Ο Ζιμπάρντο ανέλαβε το ρόλο του Επιθεωρητή και ένας προπτυχιακός βοηθός, ο Ντέιβιντ Τζάφι, ανέλαβε το ρόλο του Διευθυντή.

Το πείραμα διεξήχθη σε ένα τμήμα 11 μέτρων του υπογείου του κτιρίου ψυχολογίας του Στάνφορντ. Τα κελιά δεν είχαν φωτισμό και είχαν ένα ράντζο για κάθε κρατούμενο. οι κρατούμενοι ήταν περιορισμένοι και έπρεπε να παραμένουν στα κελιά τους και το προαύλιο μέχρι να ολοκληρωθεί η μελέτη.

Αντίθετα, οι φύλακες είχαν πρόσβαση σε ειδικούς χώρους για ξεκούραση και χαλάρωση, εργαζόμενοι σε οκτάωρες βάρδιες.

O Δρ Ζιμπάρντο στην δεκαετία του 2000, σε έκθεση για το Πείραμα του Στάντφορντ.

Εν αρχή ην ο θάνατος της προσωπικότητας

Οι φύλακες έλαβαν οδηγίες να μην βλάψουν σωματικά τους κρατούμενους, αλλά να διατηρήσουν την τάξη. Οι ερευνητές εφοδίασαν τους φρουρούς με ξύλινα γκλομπ για να καθιερώσουν την ιδιότητά τους, ρουχισμό που προσιδέαζε με αυτόν ενός πραγματικού φρουρού φυλακής και γυαλιά ηλίου με καθρέφτη για να δημιουργήσουν «απρόσιτους δεσμοφύλακες».

Με βάση τις ηχογραφήσεις του πειράματος, οι φύλακες έλαβαν οδηγίες από τους ερευνητές να αναφέρονται στους κρατούμενους με αριθμό και όχι με το όνομά τους. Αυτό, σύμφωνα με τον Ζιμπάρντο, είχε σκοπό να μειώσει την ατομικότητα των κρατουμένων. Να τους καταστήσει σε κάτι λιγότερο από ανθρώπους. Οι κρατούμενοι έμαθαν σύντομα ότι είχαν μικρή επίδραση σε ό,τι τους συνέβαινε, με αποτέλεσμα να παραιτούνται.

Ο Ζιμπάρντο έχει εξηγήσει ότι οι προσανατολισμοί των φρουρών στο σωφρονιστικό σύστημα έδιναν εντολή στους φρουρούς να ασκούν εξουσία πάνω στους κρατούμενους. Κοντά στην έναρξη του πειράματος, οι δεσμοφύλακες έρχισαν να διαχωρίζουν τους κρατουμένους σε αυτό που θα λέγαμε υπηρεσιακούς ή «δικούς τους» και αντιδραστικούς/επαναστατικούς. Σύντομα οι εξεγερμένοι πίστευαν ότι οι άλλοι κρατούμενοι ήταν χαφιέδες και το αντίστροφο.

Άλλοι κρατούμενοι θεωρούσαν τους επαναστάτες ως απειλή γιατί μετά από φασαρίες (όχι βίαιες) οι δεσμοφύλακες αφαιρούσαν στρώματα, ρούχα και σεντόνια από τους κρατουμένους, ενώ οι καλοί κοιμούνταν 12 ώρες στα στρώματά τους. Η ομαδική τιμωρία είχε επιτελέσει τον σκοπό της.

Δεμένα μάτια, απώλεια ελέγχου. Τα σύγχρονα βασανιστήρια που βλέπουμε σε εμπόλεμες ζώνες έχουν και ψυχολογικές προεκτάσεις πέραν των βασανιστηρίων.

Η επόπτρια έληξε το πείραμα ως ανήθικο και επικίνδυνο

Η Κριστίνα Μάσλαχ, η επόπτρια του πειράματος επισκέφθηκε τη φυλακή το πέμπτο βράδυ και παρατήρησε τους φύλακες να κακοποιούν τους κρατούμενους, αναγκάζοντάς τους να φορούν σακούλες στα κεφάλια τους. Επιτέθηκε λεκτικά στον Ζιμπάρντο για την έλλειψη επιμέλειας και την ανηθικότητα της μελέτης. Του είπε πως δεν τον αναγνωρίζει και τον κάλεσε να λήξει το πείραμα.

Λόγω των αντιρρήσεων της Μάσλαχ, των ανησυχιών των γονέων και της αυξανόμενης βιαιότητας που επιδείκνυαν οι φύλακες, ο Ζιμπάρντο τερμάτισε το πείραμα την 6η ημέρα. Ο Ζιμπάρντο συγκέντρωσε όλους τους συμμετέχοντες για να τους ενημερώσει ότι το πείραμα είχε τελειώσει και τους πλήρωσε για τις έξι ημέρες που διήρκεσε το πείραμα. Κάποιοι από τους κρατουμένους, δύο, ο 8612 και ο 819 είχαν «σπάσει» προ πολλού.

Στη συνέχεια, ο Ζιμπάρντο συναντήθηκε για αρκετές ώρες απολογισμού (debriefing) με τους κρατούμενους, στη συνέχεια με τους φύλακες και τέλος όλοι μαζί για να μοιραστούν τις εμπειρίες τους και τα συναισθήματα που τους άφησε το πείραμα. Στη συνέχεια, ζητήθηκε από όλους τους συμμετέχοντες να συμπληρώσουν μια αναδρομή που θα του ταχυδρομούσαν. Τέλος, όλοι οι συμμετέχοντες κλήθηκαν να επιστρέψουν μια εβδομάδα αργότερα για να μοιραστούν ξανά τις απόψεις και τα συναισθήματά τους.

Το Αμπού Γκράιμπ ως «το Πείραμα του Στάντφορντ στην πράξη»

Όταν τον Μάρτιο του 2004 δημοσιοποιήθηκαν τα βασανιστήρια στη φυλακή Αμπού Γκράιμπ στο Ιράκ, ο Ζιμπάρντο εντυπωσιάστηκε από την ομοιότητα με το δικό του πείραμα. Απογοητεύτηκε όταν η ευθύνη για τα βασανιστήρια και τις κακοποιήσεις μετατοπίστηκε σε λίγους και όχι στο ίδιο το σύστημα. Ο Ζιμπάρντο αναφέρθηκε τότε λέγοντας: «Υποστηρίζω ότι όλοι έχουμε την ικανότητα για αγάπη και κακό. Να είμαστε η Μητέρα Τερέζα, να είμαστε ο Χίτλερ ή ο Σαντάμ Χουσεΐν.Είναι η κατάσταση που το αναδεικνύει αυτό»

Τελικά, ο Ζιμπάρντο ενεπλάκη με την ομάδα υπεράσπισης των δικηγόρων που εκπροσωπούσαν έναν από τους φρουρούς των φυλακών του Αμπού Γκράιμπ, τον επιλοχία Ιβάν «Τσιπ» Φρέντερικ.Ο Ζιμπάρντο είχε πλήρη πρόσβαση σε όλες τις εκθέσεις έρευνας και ιστορικού και κατέθεσε ως ειδικός μάρτυρας στο στρατοδικείο του Φρέντερικ. Η δίκη κατέληξε σε οκταετή ποινή φυλάκισης.

Ο Ζιμπάρντο εκμεταλλεύτηκε τη συμμετοχή του στην υπόθεση Φρέντερικ για να γράψει το βιβλίο The Lucifer Effect: Understanding How Good People Turn Evil που συγκρίνει το πείραμα του Στάντφορντ με τα συστημικά βασανιστήρια στο Αμπού Γκράιμπ.

To Πείραμα – Das Experiment ταινία του 2001, αριστούργημα του Όλιβερ Χιρσμπίγκελ με τον Μόριτς Μπλάιμπτροϊ στον ρόλο του κρατουμένου 77, σε μια ταινία εμπνευσμένη από το Πείραμα του Στάντφορντ.

Το Πείραμα στο σινεμά και ως λαϊκή γνώση

Το Πείραμα γυρίστηκε ως αριστουργηματική ταινία γερμανικής παραγωγής το 2001, υπό τον τίτλο Das Experiment. Από το 1977 μέχρι σήμερα απασχολεί το σινεμά (2010-2015 κ.α.) όπως και το πείραμα του Μίλγκραμ.

Το πείραμα του Μίλγκραμ αφορούσε το ηλεκτροσόκ από τον Δάσκαλο (το υποκείμενο του πειράματος) στον Μαθητή (ηθοποιός), υπό την οδηγία του Διευθυντή που ζητούσε ηλεκτροσόκ με αυξανόμενη ένταση. Όλοι έκαναν ηλεκτροσόκ χωρίς διασταγμό στα (ψεύτικα) 300 βολτ και το 65% τερμάτισε το μηχάνημα στα 450 βολτ (θανατηφόρα δόση).

Τα δύο πειράματα χρησιμεύουν ως παραδείγματα για να δείξουν τον τρόπο της συμμόρφωσης στην εξουσία υπό ορισμένες συνθήκες. Το πείραμα του Στάντφορντ θεωρήθηκε ανήθικο, αλλά κυρίως πέρασε το μήνυμα πως κάθε άνθρωπος μπορεί να μεταβληθεί σε «τέρας» υπό προϋποθέσεις. Άλλοι όμως είναι περισσότερο έτοιμοι να διαπράξουν εγκλήματα στο όνομα της «δουλειάς» που τους έχει ανατεθεί.

H Αντρέα Ζαβάτσκι στον ρόλο της δρος Γκριμ, που αφορά τον μυθιστορηματικό ρόλο που έπαιξε η αληθινή επόπτρια Κριστίνα Μάσλαχ που έληξε το πείραμα.

Η απώλεια της ανθρώπινης υπόστασης

Στα συμπεράσματα που προέκυψαν ήταν πως η απανθρωποποίηση είναι ένα τρικ για να μην νιώθουν τύψεις όσοι διαπράττουν ή στηρίζουν φρικαλεότητες. Οι κρατούμενοι απώλεσαν το όνομα και έγιναν αριθμός. Οι ομαδικές τιμωρίες αντί να χαρακτηριστούν ως αυταρχικότητα, δημιούργησαν κάποιους πειθήνιους κρατουμένους που εχθρεύονταν τους «επαναστάτες». Ενώ όταν ο άνθρωπος ένιωσε πως δεν μπορεί να αλλάξει κάτι που του συμβαίνει, αμέσως ένιωσε παραίτηση.

Το διαίρει και βασίλευε, με κρατούμενους δύο ταχυτήτων αποδείχθηκε ένα από τα κλειδιά του πειράματος. Όλα τόσο ανθρώπινα και όμως τόσο καθημερινά και επίκαιρα.

Το Associated Press που μετέφερε την είδηση του θανάτου, συμπλήρωσε πως «η έρευνα του Ζιμπάρντο περιλάμβανε επίσης την πειθώ, την ύπνωση, τις αιρέσεις, τη συστολή, τη χρονική προοπτική, τον αλτρουισμό και τη συμπόνια», σύμφωνα με το Στάνφορντ. Μας έδειξε όμως μαζί με το πείραμα του Μιλγκραμ, πόσο εύκολα μπορεί κανείς να απωλέσει τα δικαιώματά του. Ακόμα και αυτό στη ζωή. Ο Ζιμπάρντο άφησε πίσω του τη σύζυγό του, Κριστίνα Μάσλακ Ζιμπάρντο, τρία παιδιά και τέσσερα εγγόνια.