Ντόρις Λέσινγκ: Ο συγγραφέας είναι αυτός που βλέπει στο σκοτάδι

Στις 22 Οκτωβρίου 1919 γεννήθηκε στην πόλη Κερμανσάχ της Περσίας (νυν Ιράν) η βρετανίδα συγγραφέας Ντόρις Λέσινγκ (Doris Lessing), η οποία τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 2007.

Η μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος και δοκιμιογράφος Λέσινγκ μεγάλωσε στη Νότια Ροδεσία (νυν Ζιμπάμπουε) και εγκαταστάθηκε στην Αγγλία το 1949.

Το πρώτο μυθιστόρημά της, «Η χλόη που τραγουδά», εκδόθηκε το 1950. Η Λέσινγκ έγινε παγκοσμίως γνωστή τη δεκαετία του ’60 χάρη στο αυτοβιογραφικό «Χρυσό σημειωματάριο» (1962), που θεωρήθηκε το ευαγγέλιο τών απανταχού φεμινιστριών.

Στα σημαντικότερα συγγραφικά έργα της συγκαταλέγονται η μυθιστορηματική πενταλογία «Τα παιδιά της βίας», τα μυθιστορήματα «Ο καλός τρομοκράτης», «Σικάστα» και «Αναμνήσεις ενός επιζώντος», καθώς και η συλλογή διηγημάτων «Πέντε».

Η Ντόρις Λέσινγκ, μια κατεξοχήν ταξιδεύτρα, κυριολεκτικώς και μεταφορικώς, απεβίωσε στο Λονδίνο στις 17 Νοεμβρίου 2013.

Στο φύλλο του «Βήματος» που είχε κυκλοφορήσει την Κυριακή 22 Νοεμβρίου 1998 υπήρχε το κείμενο μιας εκτενέστατης συνέντευξης που είχε παραχωρήσει η Ντόρις Λέσινγκ στον Θανάση Λάλα.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.11.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Από το εν λόγω δημοσίευμα προέρχονται οι ακόλουθες ερωταποκρίσεις:

— Σας αρέσει να ταξιδεύετε;

Έχω ταξιδέψει πάρα πολύ στη ζωή μου. Τώρα, όσο περνάει ο καιρός, ταξιδεύω όλο και λιγότερο. Μεγαλώνω, βλέπετε… Του χρόνου θα κλείσω τα 80. Δεν μπορώ πια να το σκάω, να δραπετεύω, όπως παλιά. Δεν με βοηθάει η φυσική μου κατάσταση.

[…]

— Ποια είναι η κυριότερη απόλαυση του ταξιδευτή κατά τη γνώμη σας;

Η δυνατότητά του να παρατηρεί συνεχώς το άγνωστο, να συναντάει το νέο, η δυνατότητά του να γεύεται την έκπληξη.

[…]

— Το να γράφει κανείς είναι και αυτό ένα ταξίδι;

Ίσως, μόνο που δεν πιστεύω καθόλου ότι μπορεί κανείς να συγκρίνει αυτά τα δύο είδη ταξιδιού. Η συγγραφή είναι μια καθαρά εσωτερική διαδικασία. Είναι ένα ταξίδι προς τα μέσα, ένα εσωτερικό ταξίδι. Με τη γραφή σκαλίζεις συνεχώς μέσα σου για να δεις ουσιαστικά πώς σκέφτεσαι, τι αισθάνεσαι. Γι’ αυτό μου αρέσει να γράφω: μαθαίνω πράγματα για τον εαυτό μου, αλλά και γενικότερα που δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα μπορούσα να τα μάθω. Ανακαλύπτω μια γνώση που κουβαλούσα τόσα χρόνια μέσα μου χωρίς να ξέρω ότι την κουβαλάω. Θα μου πείτε πώς γίνεται αυτό. Και όμως γίνεται, γιατί η γνώση δεν έχει βάρος για να μας υπενθυμίζει την ύπαρξή της. Η γνώση είναι αβαρής, είναι αεράκι… Αν δεν ανοίξουμε εμείς το παράθυρο, δεν πρόκειται να φυσήξει μέσα στα μυαλά μας… Γι’ αυτό λατρεύω το γράψιμο. Με το γράψιμο μαθαίνω πάντα κάτι που υπάρχει, και όμως ώσπου να το ανακαλύψω το αγνοούσα.

[…]

— Έχετε αναρωτηθεί ποτέ γιατί γράφετε;

Όχι, γιατί σε όλη μου σχεδόν τη ζωή γράφω. Για μένα είναι σαν να έχω γεννηθεί με αυτό το πράγμα — όπως γεννιέται κανείς μουσικός, ζωγράφος κ.ο.κ. Εγώ γεννήθηκα συγγραφέας. Γράφω σχεδόν από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Επομένως, για μένα είναι κάτι φυσικό αυτό που κάνω, δεν χρειάστηκε ποτέ να αναρωτηθώ γιατί το κάνω.

— Μήπως τελικά αυτό είναι το ταλέντο; Αυτή η δυνατότητα με την οποία γεννιέται κανείς να μπορεί να δημιουργήσει κάτι που για όλους τους γύρω φαντάζει ιδιαίτερο, ενώ για τον ίδιο είναι κάτι φυσικό;

Ακριβώς. Από εκεί και πέρα εξαρτάται πόσο θα καλλιεργήσει κανείς το ταλέντο του, αν θα το καλλιεργήσει ή όχι. Κάποιοι δυστυχώς τού ανοίγουν την πόρτα για να φύγει. Ξέρετε πόσα αχρησιμοποίητα ταλέντα υπάρχουν γύρω μας; Οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν τις ζωές τους με τα εννέα δέκατα του ταλέντου τους σε καταστολή, σε λανθάνουσα κατάσταση. Αυτή είναι η τραγωδία του κόσμου μας. Ζούμε σε έναν κόσμο που αντέχει και ας υπάρχουν γύρω μεγάλες δόσεις αχρησιμοποίητου ταλέντου. Ένα από τα πιο λυπηρά πράγματα στον κόσμο είναι να βλέπεις παιδιά που έχουν ταλέντο να μένουν στάσιμα. Αν πάρετε μια ομάδα νέων ανθρώπων —όποιοι κι αν είναι αυτοί— και τους δώσετε χώρο να κινηθούν, είναι βέβαιον ότι θα γίνετε μάρτυρας μιας έκρηξης.

[…]

— Γιατί οι άνθρωποι έχουν ανάγκη την τέχνη;

Εξαρτάται για ποια μορφή τέχνης μιλάμε. Υπάρχουν διάφορα είδη τέχνης — έτσι δεν είναι; Από ποπ ως Μπετόβεν… Στην υψηλότερη μορφή της η τέχνη υπενθυμίζει στους ανθρώπους ότι υπάρχει κάτι ανώτερο από το να τρώμε, να πίνουμε και να έχουμε ωραία ρούχα. Είναι πολλά αυτά που προσφέρει η τέχνη στην ανθρώπινη ύπαρξη.

— Η τέχνη είναι ένα είδος μόρφωσης για τον άνθρωπο;

Ναι, η τέχνη μορφώνει, μας διδάσκει πράγματα. Τα μυθιστορήματα, ας πούμε, σε βοηθάνε να γνωρίσεις πράγματα από άλλους πολιτισμούς. Νομίζω ότι το στοιχείο αυτό, της πληροφόρησης, που έχουν τα μυθιστορήματα είναι κάτι το οποίο συχνά παραβλέπουμε — πέρα από τον πλούτο που έχουν να προσφέρουν από αισθητικής άποψης. Κυρίως μέσα από τα μυθιστορήματα μαθαίνουμε πράγματα για άλλους πολιτισμούς και για άλλες εποχές, αλλά αυτό είναι κάτι που δυστυχώς συχνά ξεχνάμε, όπως σας είπα.

[…]

— Πιστεύετε ότι η δυσκολία είναι πηγή γνώσης στη ζωή;

Σίγουρα. Πάντα μέσα από τα προβλήματα οι άνθρωποι μαθαίνουν περισσότερα πράγματα.

— Άρα για σας ο πόνος είναι αναγκαίος στη ζωή…

Δεν μου αρέσει αυτή η λέξη. Άλλο ο πόνος, άλλο η δυσκολία. Για ορισμένους ανθρώπους ο πόνος μπορεί να είναι και απόλαυση. Αλλά αυτή είναι μια παθητική αντιμετώπιση της ζωής. Γύρω μας βλέπουμε ανθρώπους να βασίζουν την καριέρα τους στην ιδέα του πόνου, να βγάζουν το ψωμί τους συντηρώντας μια κατάσταση που τους υποχρεώνει να πονάνε. Αυτό είναι κάτι που δεν θα μπορούσα ποτέ να δω θετικά. Αντίθετα, η δυσκολία είναι ωφέλιμη όταν γίνεται γέφυρα προς τη γνώση και την ευτυχία. Σκοπός για μένα είναι να βγάλεις κάτι μέσα από τη δυσκολία. Αν είναι να κάθεσαι και να κλαις τη μοίρα σου σε κάθε αναποδιά που σου συμβαίνει, δεν θα μάθεις ποτέ τίποτε.

[…]

— Συγγραφέας είναι κάποιος που βλέπει κάτι εκεί όπου άλλοι άνθρωποι δεν βλέπουν τίποτε;

Ο συγγραφέας είναι αυτός που βλέπει στο σκοτάδι. Άλλωστε, τι είναι ο συγγραφέας; Ένας παρατηρητής είναι. Και η τάση αυτή προς την παρατήρηση πιθανόν να έχει να κάνει με τη δύσκολη παιδική ηλικία. Δεν εννοώ απαραίτητα ότι γίνεται κανείς παρατηρητικός όταν έχει ζήσει δυστυχισμένα παιδικά χρόνια. Πολλές φορές όμως η δυσκολία είναι αρκετή για να σε κάνει να στραφείς προς την παρατήρηση.

— Για σας πότε ένας συγγραφέας διεκδικεί τον τίτλο του μεγάλου;

Όταν διαθέτει ευρύ πνεύμα. Ο Τολστόι, για παράδειγμα — το αρχέτυπο του μεγάλου συγγραφέα. Ένας άνθρωπος ο οποίος προσεγγίζει τα πράγματα με ευρύτητα πνεύματος και γενναιοδωρία, ένας άνθρωπος ο οποίος ακόμη και στην κριτική που ασκεί είναι γενναιόδωρος, γιατί γνωρίζει πολλά για την ανθρώπινη φύση. Διαφορετικά δεν θα ήταν καν συγγραφέας, πόσο μάλλον μεγάλος συγγραφέας. Η κύρια διαφορά ανάμεσα σε έναν καλό και έναν κακό συγγραφέα είναι η ευρύτητα της οπτικής γωνίας και η ικανότητα κλιμάκωσης της σκέψης του.

[…]

— Ποιο είναι πιο σημαντικό στη ζωή: οι επιρροές ή οι επιλογές μας;

Συγγνώμη που σας διακόπτω, αλλά πώς μπορεί να ξεχωρίσει κανείς αυτά τα δύο; Με ποια λογική μπορεί το ένα να είναι σημαντικότερο από το άλλο στη ζωή; Νομίζω άλλωστε ότι ελάχιστα πράγματα αποτελούν επιλογές μας σε αυτή τη ζωή. Τις περισσότερες αποφάσεις που παίρνουμε τις καθορίζει είτε η κοινωνία είτε ο τρόπος που μεγαλώνουμε. Στην ουσία δεν είμαστε ελεύθεροι. Είμαστε πάντα διαθέσιμοι να αγωνιστούμε για να αποκτήσουμε την ελευθερία μας, αλλά σχεδόν ποτέ δεν φτάνουμε στην ελευθερία. Ίσως επειδή η ανάγκη μας να ζήσουμε ως μέλη μιας κοινωνίας είναι μεγαλύτερη από την ανάγκη μας να ζήσουμε ελεύθεροι. Σπάνια έχουμε τα περιθώρια να κάνουμε επιλογές ως μέλη μιας κοινωνίας. Η κοινωνία τις περισσότερες φορές επιλέγει για εμάς.

[…]

— Πιστεύετε στον Θεό;

Πιστεύω ότι το μυαλό του ανθρώπου, έτσι όπως είναι φτιαγμένο, μπορεί να αντιληφθεί πολύ συγκεκριμένα πράγματα, τα οποία ίσα ίσα μας βοηθούν να επιβιώνουμε σε επίπεδο καθημερινότητας και ίσως και λίγο παραπάνω. Ως εκεί όμως. Εμείς πάλι νομίζουμε ότι με το φτωχό μας το μυαλό μπορούμε να κρίνουμε και να κάνουμε τα πάντα. Δεν μπορούμε όμως — και αυτό είναι δεδομένο και αποδεδειγμένο. Δεν μπορούμε λοιπόν να εξευτελίζουμε λέξεις όπως ο Θεός, για παράδειγμα, νομίζοντας ότι σε όλα μπορούμε να δώσουμε μια ερμηνεία. Σήμερα σε όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου η λέξη αυτή έχει εξευτελιστεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε δεν μπορείς πια καλά καλά να τη χρησιμοποιήσεις. Τι σημαίνει αν σας πω ότι πιστεύω στον Θεό; Τίποτε δεν σημαίνει. Με αυτή τη λογική θα μπορούσα να σας πω ότι πιστεύω και στον Διάβολο. Λοιπόν, τι έγινε; Μόνο σαν λογοπαίγνια μπορώ να τα δω όλα αυτά. Λογοπαίγνιο καταντήσαμε την ελπίδα μας την ίδια… τι άλλο να πω;

— Εσείς ποιον ορισμό θα δίνατε στην έννοια του Θεού;

Σας είπα, το μυαλό μας είναι μικρό και περιορισμένο, δεν διαθέτει τον κατάλληλο «εξοπλισμό» για να διατυπώνει κρίσεις για το Σύμπαν. Προσωπικά με ενδιαφέρει πολύ να μαθαίνω συνεχώς καινούργια πράγματα γύρω από αυτό το θέμα, αλλά δεν νομίζω ότι βοηθάει σε τίποτε να βγαίνω και να μιλάω για τον Θεό σαν να πρόκειται για ό,τι πιο απλό.

[…]

— Σας φοβίζει ο θάνατος;

Όχι, καθόλου. Δεν με απασχολεί καν. Αλλά πιστεύω ότι αυτό είναι και λίγο θέμα χαρακτήρα. Υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι κυριολεκτικά τρέμουν στην ιδέα του θανάτου και άλλοι που πιστεύουν στη μετά θάνατον ζωή. Θέλω να πω ότι, επειδή μιλάμε για φόβο, είναι θέμα χαρακτήρα: άλλοι άνθρωποι φοβούνται, άλλοι όχι. Θα μου πείτε «γιατί;» Είναι δύσκολο όμως το ερώτημα και θα σας απαντήσω και πάλι «δεν ξέρω». Καταλαβαίνω ότι ακούγεται πολύ περίεργο να λες δεν ξέρω μετά από 80 χρόνια ζωής… Εμένα όμως όσο περνάει ο χρόνος τόσο περισσότερο με κατοικεί η άγνοια.

[…]

— Οι πολιτικές ιδεολογίες πεθαίνουν; Κάνω αυτή την ερώτηση σε μια πρώην κομμουνίστρια. (γέλια)

Πιστεύω ότι σύντομα θα αναβιώσουν και αυτές. Αυτή τη στιγμή είναι σαν να ζούμε ένα ρέκβιεμ. Ο Γκορμπατσόφ είχε πει ότι «ο κομμουνισμός πέθανε, ο καπιταλισμός πέθανε, πρέπει τώρα να σκεφτούμε κάτι καινούργιο». Προς στιγμή φαίνεται σαν να μην έχουμε σκεφτεί απολύτως τίποτε.

[…]

— Σήμερα θα λέγατε ότι εξακολουθείτε να πιστεύετε στον ρόλο της επανάστασης;

Για πολλά χρόνια η επανάσταση ήταν κάτι σαν θρησκεία. Με το να μην πίστευε κάποιος σε αυτήν ως ιδέα έδειχνε πόσο ηλίθιος και οπισθοδρομικός ήταν. Παρ’ όλα αυτά, φαίνεται ότι στην εποχή μας οι περισσότερες επαναστάσεις δεν τα πήγαν και τόσο καλά. Εγώ σήμερα δεν έχω πλέον και πολύ χρόνο για επαναστάσεις.

— Πιστεύετε δηλαδή περισσότερο στην εξέλιξη των πραγμάτων και λιγότερο στην επανάσταση;

Είναι καθαρά θέμα πολιτικής μεθόδου. Σκοπός είναι, προσπαθώντας να κάνεις κάτι καλό, να μη σκοτώνεις ανθρώπους και να μην καταστρέφεις τους πολιτισμούς τους. Είμαι όμως πολύ απαισιόδοξη ως προς αυτό. Βλέπω ότι στην πολιτική τώρα πια μπαίνουν όλο και λιγότερο καλοί άνθρωποι.