Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Οι επαφές της ελληνικής με την κοπτική γλώσσα (Μέρος Α’)

Διάδοχος της ύστερης αιγυπτιακής και της αποκαλούμενης δημοτικής υπήρξε η κοπτική γλώσσα, η οποία αποτελεί την πλέον όψιμη μορφή της αρχαίας αιγυπτιακής γλώσσας. Αποτυπωμένη σε μια κεφαλαιογράμματη μορφή του ελληνικού αλφαβήτου, συμπληρωμένη με πρόσθετους χαρακτήρες της αιγυπτιακής δημοτικής για φθόγγους που δεν είχε η ελληνική, η κοπτική ήταν κατ’ ουσίαν το γλωσσικό αποτέλεσμα της συνάντησης του αρχαίου αιγυπτιακού πολιτισμού με το ελληνικό αλφάβητο και το χριστιανισμό. Οι ερευνητές της κοπτικής διακρίνουν –βάσει κυρίως του τρόπου με τον οποίο χρησιμοποιούνται τα φωνήεντα– διαλέκτους, οι οποίες δεν παρουσιάζουν πάντως μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Εικάζεται ότι οι χρήστες της μιας διαλέκτου ήταν σε θέση να κατανοήσουν εκείνους μιας άλλης, καθώς όλα αυτά τα ιδιώματα πρέπει να ήταν γεννήματα κάποιας γενικευμένης μορφής της παλαιότερης αιγυπτιακής.

Στις βασικές διαλέκτους της κοπτικής συγκαταλέγονται η βοχαϊρική –τη μιλούσαν στη βόρεια Αίγυπτο, στο δέλτα του Νείλου–, η αχιμική –τη μιλούσαν στη νότια Αίγυπτο– και η φαγιουμική – όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, τη μιλούσαν στην εύφορη όαση του Φαγιούμ, στον «κήπο της Αιγύπτου». Όμως, η κύρια –η κατεξοχήν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί– διάλεκτος της κοπτικής είναι η σαϊδική (σαχιδική), της οποίας ο τόπος προέλευσης παραμένει αβέβαιος (έχει συνδεθεί με τη Μέμφιδα, τη Μέση Αίγυπτο, αλλά και το δέλτα του Νείλου). Πολλά πρώιμα χειρόγραφα της κοπτικής είναι γραμμένα στη σαϊδική διάλεκτο, αλλά αργότερα, μετά τη μεταφορά της πατριαρχικής έδρας από την Αλεξάνδρεια στο Κάιρο, άρχισε να επικρατεί η βοχαϊρική διάλεκτος, όπως μαρτυρεί η χρήση της σε πλήθος νεότερων κειμένων.

Σε ό,τι αφορά την κοπτική γραμματεία, αυτή είναι κατά κύριο λόγο χριστιανική (μεταφράσεις των Γραφών, μαρτυρολόγια, ομιλίες και σχόλια), ενώ σώζονται και άφθονα λογοτεχνικά δημιουργήματα (ποιήματα, λαογραφικά κείμενα κ.ά.). Το γραμματειακό υλικό είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου μονοφυσιτικού χαρακτήρα, σύμφωνα με τις δογματικές αντιλήψεις των Κοπτών. Πέραν τούτου, στην κοπτική γλώσσα είναι γραμμένα τα κείμενα (γνωστικές πραγματείες ως επί το πλείστον) που ανακαλύφθηκαν κοντά στην πόλη Ναγκ Χαμάντι της Άνω Αιγύπτου το 1945 (οι δεκατρείς δερματόδετοι κώδικες χρονολογούνται πιθανώς περί τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ.), ένας ικανός αριθμός μανιχαϊκών κειμένων (δημιουργήματα των οπαδών του μανιχαϊσμού), καθώς και πληθώρα ιδιωτικών εγγράφων και επιστολών, αλλά και συμβολαιογραφικών πράξεων.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, οι δερματόδετοι κώδικες που ανακαλύφθηκαν κοντά στην πόλη Ναγκ Χαμάντι της Άνω Αιγύπτου το 1945.