Μέση Ανατολή: Τα 9 στάδια της σύγκρουσης Ιράν – Ισραήλ που οδηγούν στον Παγκόσμιο Πόλεμο

Οι εντάσεις αυξάνονται στη Μέση Ανατολή καθώς η επιδρομή της Χαμάς στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023 πυροδότησε ένα νέο σπιράλ βίας στην περιοχή, η οποία έχει κορυφωθεί, έναν χρόνο αργότερα, με τη χερσαία επίθεση που εξαπέλυσαν οι ισραηλινές δυνάμεις στον Λίβανο (στη φωτογραφία του Reuters, επάνω, ο πρωθυπουργός του Ισραήλ Μπενιαμίν Νετανιάχου, αριστερά, και ο ανώτατος θρησκευτικός ηγέτης του Ιράν, Αλί Χαμενεΐ).

Η εισβολή, για την οποία το Ισραήλ λέει ότι στοχεύει στην αντιμετώπιση και την καταστροφή της Χεζμπολάχ, ακολουθεί 12 μήνες ανταποδοτικών πληγμάτων με το Ιράν, η σφοδρότητα των οποίων έχει σταδιακά κλιμακωθεί.

Η σύγκρουση Ιράν – Ισραήλ μπορεί ν’ ανάψει τη σπίθα που θα πυροδοτήσει έναν Παγκόσμιο Πόλεμο

Ζημιές στην ισραηλινή βάση Νεβατίμ (δεξιά, στο υπόστεγο αεροσκαφών και, αριστερά, στον τροχόδρομο) από την τελευταία πυραυλική επίθεση του Ιράν εναντίον του Ισραήλ (δορυφορική φωτογραφία Planet Labs PBC)

Το γεγονός ότι η Χεζμπολάχ συνδέεται στενά και υποστηρίζεται από το Ιράν, αυξάνει διαρκώς την ανησυχία ότι αυτή η κλιμάκωση θα μπορούσε ν΄ αποτελέσει το κρίσιμο σημείο ανάφλεξης στις διεθνείς σχέσεις.

Η ανησυχία προκαλείται από τον κίνδυνο αυτή η σύγκρουση ν’ ανάψει τη σπίθα που θα πυροδοτήσει τον επόμενο Παγκόσμιο Πόλεμο.

Για να κατανοήσει κανείς το πόσο επικίνδυνα θα μπορούσε να εξελιχθεί η κατάσταση, αξίζει να εξετάσει τη θεωρία κλιμάκωσης μιας σύγκρουσης, γράφει σε ανάλυσή του ο Matthew Powell, επίκουρος καθηγητής στρατηγικών και αεροπορικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Πόρτσμουθ.

«Μαζί στην άβυσσο»

Το 1997, ο αυστριακός οικονομολόγος Friedrich Glasl δημοσίευσε το μοντέλο των εννέα σταδίων κλιμάκωσης μιας σύγκρουσης, που έχει γενικά γίνει αποδεκτό ως η πιο εξελιγμένη μελέτη του τρόπου με τον οποίο οι διαμάχες μπορούν να εξελιχθούν από αντιπαραθέσεις σε ολοκληρωτικούς πολέμους (ένα βήμα στο οποίο αποδίδει τον αρκετά δυσοίωνο χαρακτηρισμό «μαζί στην άβυσσο»).

Στο πρώτο επίπεδο, μια σύγκρουση επιλύεται πρόθυμα ή εύκολα, αλλά όταν δεν επιτυγχάνεται λύση, οι θέσεις και στις δύο αντίπαλες πλευρές σκληραίνουν και η απογοήτευση αρχίζει ν’ αυξάνεται.

Το επόμενο βήμα προκύπτει φυσικά όταν τα μέρη μιας διαμάχης επιδιώκουν να υποστηρίξουν την υπόθεσή τους, ελπίζοντας να επωφεληθούν από την κρίση της διεθνούς κοινότητας.

Στο τρίτο στάδιο του μοντέλου οι αντίπαλοι αρχίζουν ν’ αναλαμβάνουν δράση. Καμία πλευρά δεν θέλει να δώσει πλεονέκτημα στην άλλη, ενώ κάθε αίσθηση ότι ο διάλογος θα μπορούσε να μετριάσει τη σύγκρουση έχει εξαφανιστεί λόγω αμοιβαίου ανταγωνισμού και έλλειψης εμπιστοσύνης.

Απειλές ή τελεσίγραφα

Κατά συνέπεια, στο τέταρτο στάδιο, τα μέρη καταφεύγουν σε μια ρητορική «εμείς εναντίον τους» σε μια προσπάθεια να οικοδομήσουν συνασπισμούς και να κερδίσουν υποστήριξη.

Το πέμπτο στάδιο, που περιγράφεται ως «απώλεια σεβασμού», είναι όταν ο ένας ή ο άλλος από τους ανταγωνιστές αισθάνονται ότι έχουν στιγματιστεί στα μάτια της διεθνούς κοινότητας στο σύνολό της.

Το μοντέλο των εννέα σταδίων του Friedrich Glasl για την κλιμάκωση μιας σύγκρουσης (από researchgate.net)

Η φήμη δεν έχει πλέον τόση σημασία όσο η επίτευξη των στόχων τους. Μερικές φορές, η μία ή η άλλη πλευρά διαπράττει μια πράξη που θεωρεί ότι την έχει απομονώσει, και η οποία χρησιμεύει μόνο για να σκληρύνει τη θέση της.

Στο έκτο στάδιο, εκδίδονται απειλές ή τελεσίγραφα. Μπορεί να οδηγήσουν σε κλιμάκωση των εχθροπραξιών καθώς τα μέρη της σύγκρουσης αναζητούν αξιοπιστία θέτοντας ένα χρονοδιάγραμμα για μια απειλή, η οποία με τη σειρά της θ’ αυξήσει την πίεση και στις δύο πλευρές.

Περιορισμένα πλήγματα

Αυτό μπορεί επίσης να δεσμεύσει το ένα από τ’ αντιμαχόμενα μέρη σε μια πορεία δράσης από την οποία υπάρχει ελάχιστη ευκαιρία για υποχώρηση.

Ανοίγει έτσι ο δρόμος για τη μετάβαση στο έβδομο στάδιο, κατά το οποίο οι ανταγωνιστές αρχίζουν ν’ ανταλλάσσουν τα πρώτα περιορισμένα πλήγματα ως απάντηση στις απειλές που έχουν προηγηθεί.

Στο όγδοο στάδιο, τα επιθετικά χτυπήματα εντείνονται, με επίκεντρο την προσπάθεια μείωσης – ή ακόμα και καταστροφής – της ικανότητας απάντησης του αντιπάλου ή αμφισβήτησης της αξιοπιστίας του ηγέτη της άλλης πλευράς.

Συχνά, μπορεί να οδηγήσει στον κατακερματισμό του ενός ή του άλλου από τα μέρη σε αντιμαχόμενες φατρίες, καθιστώντας την κατάσταση όλο και πιο ανεξέλεγκτη.

Καθώς η σύγκρουση φτάνει στο ένατο στάδιο, η απειλή για το ένα ή το άλλο από τα μέρη έχει γίνει υπαρξιακή, και πλέον πέφτουν «μαζί στην άβυσσο».

Κάθε λογική αυτοσυγκράτησης εγκαταλείπεται καθώς ο μόνος στόχος είναι ο ολοκληρωτικός αφανισμός του αντιπάλου, μια κατάσταση ολοκληρωτικού πολέμου.

Σε ποιο στάδιο βρισκόμαστε;

Υστερα από χρόνια εχθρότητας και καταγγελιών και από τις δύο πλευρές, η σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Ιράν έχει πλέον προχωρήσει στο στάδιο κατά το οποίο και οι δύο πλευρές έχουν ανταλλάξει περιορισμένα πλήγματα η μία εναντίον της άλλης.

Οι καταγγελίες συνδέουν το Ιράν με τον σχεδιασμό της επίθεσης της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου. Η Τεχεράνη πρόσφατα αρνήθηκε ότι είχε οποιαδήποτε συμμετοχή στην επίθεση.

Η Χεζμπολάχ, η οποία συνδέεται στενότερα με την Ισλαμική Δημοκρατία, έχει πραγματοποιήσει ένα μπαράζ επιθέσεων με ρουκέτες από τον Λίβανο στο βόρειο Ισραήλ που διαρκεί έναν χρόνο.

Μέλη της Χεζμπολάχ στη διάρκεια παρέλασης στα νότια προάστια της Βηρυτού (φωτογραφία αρχείου Mohamed Azakir/Reuters)

Σε απάντηση, το Ισραήλ χτυπά τώρα άμεσα τον πληρεξούσιο του Ιράν, εισβάλλοντας στον νότιο Λίβανο για να συγκρουστεί, επιδιώκοντας την καταστροφή της Χεζμπολάχ.

Και οι δύο πλευρές θέλουν ξεκάθαρα να επιδείξουν τη δύναμη και την επιρροή τους στην περιοχή. Αλλά το διακύβευμα θα μπορούσε ν’ αυξηθεί εάν το Ιράν αισθανόταν επείγουσα την ανάγκη να προστατεύσει τους πληρεξουσίους του. Για το Ισραήλ, οι ηγέτες του υποστηρίζουν εδώ και καιρό ότι διακυβεύεται η ίδια η ύπαρξή του.

Αποφεύγουν την άμεση σύγκρουση

Οσον αφορά τα στάδια κλιμάκωσης του Glasl, οι δύο χώρες φαίνεται να έχουν φτάσει στο έβδομο, καθώς εξαπολύουν περιορισμένα πλήγματα η μία εναντίον της άλλης, αποφεύγοντας την άμεση σύγκρουση.

Και οι δύο θέλουν να κάνουν τον αντίπαλό τους να σκεφτεί εάν το κόστος της συνέχισης αξίζει τα πιθανά κέρδη που μπορεί ν’ αποκομίσουν.

Οι αεροπορικές επιθέσεις του Ιράν εναντίον του Ισραήλ υποδηλώνουν ότι, ενώ η Ισλαμική Δημοκρατία βλέπει την περιφερειακή θέση της ν’ απειλείται, ενώ εξακολουθεί να υποστηρίζει τη Χαμάς στη Γάζα και τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο, ο τρόπος με τον οποίο διεξήγαγε τις επιδρομές της δείχνουν πως δεν αισθάνεται αρκετά ισχυρό τον εαυτό της για να κλιμακώσει περισσότερο.

Τα μόνα άμεσα πλήγματα που έχουν εξαπολύσει οι δύο δυνάμεις, η μία εναντίον της άλλης, ήταν από αέρος. Το Ιράν έχει καταφέρει δύο (μεγάλα) μπαράζ πυραυλικών επιθέσεων εναντίον του Ισραήλ, ένα τον Απρίλιο του τρέχοντος έτους και ξανά στα τέλη Σεπτεμβρίου. Και οι δύο βομβαρδισμοί είχαν ανακοινωθεί εκ των προτέρων.

Στρατιωτικές δυνάμεις του Ισραήλ στα σύνορα με τον Λίβανο (φωτογραφία Reuters/Ammar Awad)

Το Ισραήλ απάντησε τον Απρίλιο με στοχευμένο χτύπημα εναντίον αεροπορικής βάσης κοντά σε μία από τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του Ιράν.

Δεν έχει ακόμη αντιδράσει άμεσα στο τελευταίο ιρανικό μπαράζ, αλλά ο Νετανιάχου προειδοποίησε ότι ο ισραηλινός στρατός θα στοχεύσει τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις της Ισλαμικής Δημοκρατίας «με βάση τις ανάγκες εθνικής ασφάλειας του Ισραήλ».

Απροθυμία να κλιμακώσουν

Οι αναλυτές πιστεύουν ότι και οι δύο πλευρές – μέχρι στιγμής τουλάχιστον – χρησιμοποιούν αυτά τα περιορισμένα χτυπήματα για να σηματοδοτήσουν την απροθυμία τους να κλιμακώσουν.

Αλλά διακυβεύονται πολλά. Το Ιράν θα νιώσει τη θέση του ως περιφερειακή δύναμη ν’ απειλείται από την χερσαία εκστρατεία του Ισραήλ στον Λίβανο.

Στο μεταξύ, το Ισραήλ έχει επανειλημμένα δηλώσει ότι αγωνίζεται για την ασφάλεια του λαού του. Κανένας από τους δύο δεν φαίνεται να θέλει μια ευρύτερη σύγκρουση – και οι σύμμαχοί τους σίγουρα δεν θα τους ενθάρρυναν, αν την προκαλούσαν.

Είναι λοιπόν σαφές ότι – τουλάχιστον μέχρι τώρα – ούτε το Ισραήλ ούτε το Ιράν θέλουν να επιχειρήσουν περαιτέρω, ακολουθώντας τον δρόμο προς την «άβυσσο» όπως προβλέπει το μοντέλο των εννέα σταδίων του Glasl.