Άρματα μάχης να περνάνε στους δρόμους των πόλεων, υπό τα έκπληκτα μάτια αμήχανων πολιτών είναι ίσως η πιο συνηθισμένη εικόνα των πραξικοπημάτων του 20ου αιώνα, σε Λατινική Αμερική, Ευρώπη και αλλού. Νέα έρευνα όμως, ανατρέπει όσα νομίζαμε για τις δικτατορίες του παρελθόντος, αλλά και αυτές που ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια σήμερα.

Ονομάστηκε «επιδημία πραξικοπήματος» από τον Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες, η αναζωπύρωση των στρατιωτικών καταλήψεων στην Αφρική, αφήνοντας άφωνους πολλούς παρατηρητές.

Ερευνώντας, όμως, ο ειδικός στο Πανεπιστήμιο Ράις των ΗΠΑ, δρ. Σαλάχ Μπεν Αμού, τα κινήματα και τις ανατροπές κυβερνήσεων παρατήρησε πως αυτά έχουν ένα κοινό: την λαϊκή υποστήριξη.

Στον Νίγηρα της Δυτικής Αφρικής, για παράδειγμα, το κίνημα M62 -ένας συνασπισμός οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών- συγκέντρωσε τα μέλη του στους δρόμους για να υποστηρίξει το πραξικόπημα τον Ιούλιο του 2023, ξεπερνώντας αριθμητικά τις προηγούμενες διαδηλώσεις που ζητούσαν την αποκατάσταση του προέδρου Μοχάμεντ Μπαζούμ.

Στο γειτονικό Μάλι, το κίνημα διαμαρτυρίας M5-RFP διαδραμάτισε παρόμοιο ρόλο στον απόηχο του πραξικοπήματος της χώρας το 2020 – αν και έκτοτε έχουν εμφανιστεί ρωγμές στη σχέση του με τη χούντα.

Τα πραξικοπήματα που υποστηρίζονταν από πολίτες αντιπροσώπευαν τη μερίδα του λέοντος σε κάθε δεκαετία

Στην πρόσφατη απόπειρα πραξικοπήματος στο Μπενίν οι φερόμενοι εγκέφαλοι της, ο υπουργός Αθλητισμού και διακεκριμένος επιχειρηματίας που λέγεται ότι χρηματοδότησε το σχεδιαζόμενο πραξικόπημα, δεν ήταν στρατιώτες αλλά μέρος της κυβερνητικής γραφειοκρατίας ή της ελίτ της κοινωνίας των πολιτών.

Για να αντιληφθεί πόσο συνηθισμένες είναι τέτοιες περιπτώσεις, ο ερευνητής στο Ράις συνέλεξε δεδομένα για την υποστήριξη των πολιτών και τη συμμετοχή σε όλα τα επιτυχημένα στρατιωτικά πραξικοπήματα από το 1950, ορίζοντας ως «επιτυχημένα» εκείνα που παρέμειναν στην εξουσία για τουλάχιστον επτά ημέρες.

Έτσι, από τα τα 242 περιστατικά που ανέλυσε σε Λατινική Αμερική, υποσαχάρια Αφρική και Μέση Ανατολή, 189 πραξικοπήματα -ή σχεδόν το 80%- απολάμβαναν κάποιου είδος πολιτικής υποστήριξης, είτε με αρχική υποκίνησή τους είτε μεταγενάστερα κατά την εδραίωση της εξουσίας.

«Τα πραξικοπήματα χωρίς κανένα σημάδι πολιτικής υποστήριξης ήταν γενικά εκείνα που είδαν έναν στρατιωτικό ηγέτη να εκδιώκεται από άλλα μέλη της κυβερνώσας χούντας – περιβάλλοντα όπου οι στρατιωτικοί κυριαρχούσαν ήδη στο πολιτικό τοπίο» λέει ο Σαλάχ Μπεν Αμού.

Τα πραξικοπήματα που υποστηρίζονταν από πολίτες αντιπροσώπευαν τη μερίδα του λέοντος σε κάθε δεκαετία, ακόμη και όταν η συνολική συχνότητα των πραξικοπημάτων μειώθηκε από τη δεκαετία του 1990 με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.

Ειδικά τα τελευταία 20 χρόνια, σχεδόν κάθε επιτυχημένο πραξικόπημα έχει συνδεθεί με κάποιο επίπεδο υποστήριξης εκτός του στρατού, υπογραμμίζει ο Αμού. «Έτσι, ενώ η υποστήριξη των πολιτών μπορεί να μην είναι μοναδική για τις πρόσφατες περιπτώσεις, υπάρχουν ενδείξεις ότι έχει γίνει ένα πιο συνηθισμένο μέρος στρατιωτικών πραξικοπημάτων – τουλάχιστον στα πετυχημένα».

Εάν συμπεριληφθούν και τα ατυχημένα πραξικοπήματα ή ματαιωμένες συνωμοσίες, όπως πρόσφατα στο Μπενίν, τότε σύμφωνα με τον ειδικό, η πολιτική συμμετοχή είναι πολύ μεγαλύτερη ποσοτικά.

Πώς οι πολίτες υποστηρίζουν τα δικατορίες

Σύμφωνα με την ειδικό, η υποστήριξη των πολιτών για πραξικοπήματα μπορεί να εκδηλωθεί μέσω της υποκίνησης και της μετάπειτα στήριξης. «Η υποκίνηση, εξ ορισμού, συμβαίνει στο στάδιο πριν από το πραξικόπημα και περιλαμβάνει πολίτες που αναλαμβάνουν δράση για να πυροδοτήσουν μια απόπειρα πραξικοπήματος. Οι διαμαρτυρίες και οι εξεγέρσεις για την επιδίωξη στρατιωτικού πραξικοπήματος είναι συνήθεις μέθοδοι υποκίνησης» λέει.

Για παράδειγμα, στις αρχές του 2023, υποστηρικτές του πρώην προέδρου της Βραζιλίας Ζαΐρ Μπολσονάρου κατέλαβαν το Εθνικό Κογκρέσο μετά από εβδομάδες δημοσίως καλώντας τον στρατό να σταματήσει την ορκωμοσία του Προέδρου Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα. Ενώ οι προσπάθειές τους τελικά απέτυχαν να προκαλέσουν πραξικόπημα, είναι ενδεικτικές της δυναμικής των πολιτών.

Στα τέλη του 2021, δυσαρεστημένα μέλη της μεταβατικής κυβέρνησης του Σουδάν οργάνωσαν διαδηλώσεις στο Χαρτούμ, την πρωτεύουσα, ζητώντας την επέμβαση του στρατού. Ο στρατός απάντησε μέρες αργότερα απομακρύνοντας τον πρωθυπουργό Αμπντάλα Χάμντοκ από την εξουσία.

Σε άλλες περιπτώσεις, τα πολιτικά κόμματα ανέπτυξαν μυστικούς πυρήνες στις ένοπλες δυνάμεις για να δώσουν αργότερα το πράσινο φως για πραξικόπημα – όπως στη Βολιβία το 1952, στο Ιράκ το 1963, στο Αφγανιστάν το 1978 και στο Σουδάν το 1989.

Στην περίπτωση της μετάπειτα στήριξης, έχουμε ενέργειες όπως η ανάληψη όπλων δίπλα στους στρατιώτες ή η οργάνωση διαδηλώσεων υπέρ του πραξικοπήματος ή η ανάληψη σημαντικών κυβερνητικών καθηκόντων παράλληλα με μια νέα χούντα.

Εδώ, οι άμαχοι επιδιώκουν να εξασφαλίσουν ότι ένα πραξικόπημα θα πετύχει και οι στόχοι του θα ριζώσουν – ακόμη και ενάντια στην εγχώρια και διεθνή αντιπολίτευση.

«Μεταξύ των πρόσφατων υποθέσεων της Δυτικής Αφρικής, οι άμαχοι εργάστηκαν ιδιαίτερα για να παγιώσουν τα πραξικοπήματα κατά της διεθνούς αντιπολίτευσης» λέε ο ο Αμού. «Για παράδειγμα, αφού η Οικονομική Κοινότητα των Δυτικοαφρικανικών Κρατών απείλησε με στρατιωτική επέμβαση για να ανατρέψει το πραξικόπημα του Νίγηρα το 2023, η M62 και άλλες ομάδες διαμαρτυρίας υπό την ηγεσία των πολιτών συγκεντρώθηκαν για να υποστηρίξουν τους πραξικοπηματίες. Χιλιάδες κατατάχθηκαν επίσης στους Εθελοντές για την Άμυνα του Νίγηρα, μια πολιτοφυλακή υπέρ της χούντας που δημιουργήθηκε για να καταπολεμήσει τη διεθνή επέμβαση κατά των πραξικοπηματιών».

Έτσι, ο ερευνητής από το Πανεπιστήμιο του Ράις, καταλήγει πως οι έντολοι είναι απίθανο να επιχειρήσουν καν πραξικόπημα χωρίς να έχουν την εμπιστοσύνη των πολιτών ή τουλάχιστον ορισμένοι άμαχοι θα στηρίξουν τις προσπάθειές τους.

Headlines