Στα πρώτα του νιάτα ο Γιώργος Θεοτοκάς πίστεψε στην αρχή της «διαθεσιμότητας» (εξ ου και ο τίτλος Ελεύθερο Πνεύμα, του πρώτου βιβλίου του, τον οποίο υιοθέτησε από τους γάλλους διανοουμένους που τον γοήτευαν την εποχή της νεότητάς του). Πίστεψε στη δυνατότητα να δεχτεί τις προκλήσεις νεότερων ιδεών και να ξεκινήσει για μια νέα περιπέτεια. Αλλά τελικά η μόνη περιπέτεια, φανερή, που εκδηλώνεται στα γραπτά του με τρόπο δραστικό κατά την ωριμότητά του, δεν ήταν ιδεολογικής φύσεως αλλά θρησκευτικής, δηλαδή σημείωνε την παραίτηση του Θεοτοκά από την ιδεολογία και από την πεποίθηση ότι η ιδεολογία μπορεί να έχει μια αγαθή επίδραση στις ανθρώπινες πράξεις. Τότε πια η ορθόδοξη πίστη δεν ήταν απλώς ένα από τα στοιχεία των απασχολήσεων και των θεμάτων του, όπως αυτά εμφανίζονται στο Ασθενείς και οδοιπόροι, λόγου χάρη, αλλά αποτελούσε κυρίαρχο πνευματικό κεφάλαιο από όπου μπορούσε να έλθει η λύτρωση.
Ο ψύχραιμος σεβασμός της ετερότητας, η έμφυτη επιθυμία του να μπει στη θέση του άλλου για να κατανοήσει τις επιλογές του, είναι διαθέσεις της ιδιοσυγκρασίας του που, μεταφυτευμένες αβίαστα στη δημιουργική γραφή του, έφεραν το αποτέλεσμα μιας χαμηλής ποιητικής θερμοκρασίας. Πριν από πολλά χρόνια ο Κ. Θ. Δημαράς είχε μιλήσει για μια καρτεσιανή αντίληψη του μυθιστορήματος η οποία διείπε τον Θεοτοκά. Ίσως αυτός ο ορισμός, που ο Δημαράς έθετε ως αντίθετο του εσωτερικού μονολόγου, να μην είναι επιτυχημένος, ή να είναι ένας ευγενικός ευφημισμός. Μένει όμως ένα θέμα που απαιτεί ξεκαθάρισμα. Πρέπει να εξεταστεί με σημερινά μέτρα, τώρα μάλιστα που η κριτική μελέτη της λογοτεχνίας είναι εμπλουτισμένη με ποικίλες μεθόδους ανάλυσης, ώστε να μπούμε βαθύτερα στην ουσία της τεχνοτροπίας του.
Σε ό,τι αφορά τη δική μου προσέγγιση του έργου του, δεν θα πάψω ποτέ να τηρώ τη στάση που δήλωνα πριν από χρόνια στο βιβλίο μου Η Γενιά του Τριάντα (1977), πραγματευόμενος τα σοβαρότερα προβλήματα που θέτει η περίφημη αυτή γενιά, στην οποία ανήκει και ο Θεοτοκάς. Συνεχίζω να πιστεύω στον μεγάλο ρόλο που έπαιξε αυτός ο άνθρωπος ως αποκορύφωμα της συνείδησης μερικών νέων που, ακολουθώντας το κύμα που είχε αναστατώσει όλη τη δυτική τέχνη, συντέλεσε στην επιτάχυνση της ανανέωσης και του εκσυγχρονισμού της ελληνικής λογοτεχνίας.
Πριν από είκοσι πέντε χρόνια οι φοιτητές ενός ελληνικού πανεπιστημίου που με είχε καλέσει ως επισκέπτη καθηγητή και στο οποίο είχα θεωρήσει σκόπιμο να μιλήσω, κατά το εξάμηνο τής εκεί παραμονής μου, για τη Γενιά του Τριάντα, έπειτα από μερικά μαθήματα μίλησαν επιτέλους, αλλά με έφεραν σε δύσκολη θέση, πρώτα επειδή ομολόγησαν ότι δεν είχαν διαβάσει ποτέ πριν τον Θεοτοκά, και έπειτα, καθώς είπαν, αφού κλείστηκαν στο δωμάτιό τους για να διαβάσουν την Αργώ, ότι δεν βρήκαν κανένα ενδιαφέρον σε αυτό το μυθιστόρημα. Το περιστατικό με προβλημάτισε.
Αναρωτιέμαι και σήμερα, περισσότερο απ’ ό,τι τότε, μήπως ο Θεοτοκάς κινδυνεύει να γίνει κλασικός, με την έννοια ότι επιβάλλεται η ανάγνωσή του από τους νέους μόνο και μόνο επειδή τον θεωρούμε κεφαλαιώδη φυσιογνωμία μιας σημαντικής εποχής των ελληνικών γραμμάτων.
Ο Θεοτοκάς ανήκει σε μια ολιγομελή κατηγορία διανοουμένων του Μεσοπολέμου, που έκριναν τα πάντα αυστηρά, σεβόμενοι όμως τις αντιλήψεις όσων είχαν ιδεολογία αντίθετη από τη δική τους. Ένας ομήλικός του έλληνας καθηγητής, τον οποίο θαύμαζα, είχε την ίδια συμπεριφορά, δεν σου έκοβε την κουβέντα όταν του έλεγες τα αντίθετα από αυτά που πίστευε ο ίδιος, σε παρακινούσε να μιλήσεις, να εκδηλωθείς (και να εκτεθείς), όμως στο τέλος έκλεινε τη συζήτηση με την προσπάθεια να σε πείσει ότι μόνο η δική του άποψη ήταν σωστή. Η φιλελεύθερη αυτή στάση πρέπει να εκτιμηθεί βέβαια σε άχαρους καιρούς, όπου αντίθετες αντιλήψεις έρχονται σε σύγκρουση δίχως καμιά δυνατότητα συμβιβασμού και ο ένας δοκιμάζει να αποστομώσει τον άλλον.
Φυσικά οι πεποιθήσεις του Θεοτοκά, φιλελεύθερες στην ουσία, οραματίζονταν έναν ιδανικό κόσμο, ο οποίος κάπου υπήρχε και ο οποίος, κατά τη γνώμη του, θα μπορούσε να υλοποιηθεί και στην Ελλάδα, την οποία αγαπούσε με τόσο πάθος. Ο Θεοτοκάς θαύμαζε χώρες σαν τη Σουηδία, όπου ο βασιλιάς μπορούσε να κυκλοφορεί ελεύθερα με το ποδήλατο, και εκτιμούσε τις Ηνωμένες Πολιτείες, με τρόπο που είναι τεκμηριωμένος στο πολύ καλό δοκίμιό του Δοκίμιο για την Αμερική (1954).
*Κείμενο του διακεκριμένου νεοελληνιστή Μάριο Βίτι (1926-2023) για τον Γιώργο Θεοτοκά, που έφερε τον τίτλο «Ξαναδιαβάζοντας τον Θεοτοκά» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 14 Αυγούστου 2005.
Ο Μάριο Βίτι
Ο δοκιμιογράφος, πεζογράφος και θεατρικός συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς, μια από τις πλέον γνωστές και δημιουργικές προσωπικότητες της Γενιάς του ’30, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1905 (αναφέρεται ως έτος γεννήσεώς του και το 1906) και απεβίωσε στην Αθήνα στις 30 Οκτωβρίου 1966.
Ο Θεοτοκάς, που καταγόταν από αρχοντική οικογένεια της Χίου, σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου στην Αθήνα από το 1931.
Προικισμένος με αναμφισβήτητο λογοτεχνικό ταλέντο, άρχισε να γράφει από πολύ νέος, με το πρώτο του βιβλίο, το δοκίμιο «Ελεύθερο Πνεύμα», να δημοσιεύεται το 1929. Το μυθιστόρημα «Αργώ», με το οποίο έμελλε να καθιερωθεί ως ένας από τους πλέον άξιους λογοτέχνες του Μεσοπολέμου, εκδόθηκε το 1936.
Συγκροτημένος πνευματικός άνθρωπος και άξιος τεχνίτης του λόγου, ο Θεοτοκάς διακρίθηκε κατά γενική ομολογία ως πεζογράφος (μυθιστοριογράφος κατά κύριο λόγο) και κριτικός, ενώ διέπρεψε ως δοκιμιογράφος. Ιδιαίτερη υπήρξε η σχέση του Θεοτοκά με το χώρο του θεάτρου. Πολλά θεατρικά έργα του είδαν το φως της σκηνής, ενώ ο ίδιος πρόσφερε κατά καιρούς τις πολύτιμες υπηρεσίες του στο Εθνικό Θέατρο και στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος.
Σε ό,τι αφορά τις πολιτικοκοινωνικές αντιλήψεις του, ο Θεοτοκάς ήταν ένας φιλελεύθερος διανοούμενος και ένας μαχητικός εκφραστής της αστικής διανόησης, σφοδρός πολέμιος της «εθνικοφροσύνης» και ιδεολογικός αντίπαλος του κομμουνισμού, υπέρμαχος της Δύσης, όπως και της ισορροπίας ανάμεσα στον εθνισμό και στο διεθνισμό.
Ο Θεοτοκάς, ο οποίος συνεργάστηκε με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά («Εποχές» κ.ά.) αλλά και με την εφημερίδα «Το Βήμα», τιμήθηκε για το πολύπλευρο λογοτεχνικό έργο του από την Ακαδημία Αθηνών και την ελληνική πολιτεία.
