Πέτρος Θέμελης: Το μαρτύριο της προσφυγιάς

Η λέξη «ανέστιος» επιβιώνει αναλλοίωτη από την εποχή του Ομήρου, από τον 8ο αιώνα π.Χ. ως τις ημέρες μας. Στο άκουσμα της λέξης, αρχικά σου φαίνεται ανώδυνη, αν όμως ανατρέξεις στο βαθύτερό της νόημα, τρομάζεις. Ανέστιος δεν είναι απλώς ο άστεγος χωρίς την ασφαλή αγκαλιά, τη θέρμη του σπιτιού του, είναι ο άτυχος διωγμένος που αναγκάζεται να ζει μακριά απ’ την αγαπημένη του γενέτειρα, έξω από την πατρίδα, ενίοτε χωρίς γυναίκα και παιδιά, «άπαις τε καγύναιξ κανέστιος», σύμφωνα με απόσπασμα χαμένης τραγωδίας του Σοφοκλή (Αθάμας). Οι αρχαίοι Έλληνες, ειδικά οι Αθηναίοι του 5ου αιώνα π.Χ., εκτιμούσαν βαθιά την τεράστια αξία της εστίας, της πόλης-κράτους και πατρίδας τους, καταδίκαζαν σε εξορία, έστω για ένα χρονικό διάστημα, ανεπιθύμητους πολιτικούς, αντί φυλάκισης και δήμευσης περιουσίας. Προσωπικότητες όπως ο δίκαιος Αριστείδης, ο Θεμιστοκλής, ο γιος του Μιλτιάδη Κίμων, ο Θουκυδίδης και άλλοι δοκίμασαν την πίκρα του ξενιτεμού, έζησαν μακριά από την εστία τους με την προσμονή πάντα του νόστου, ακόμη και ως φιλοξενούμενοι σε οίκους και αυλές πολυτελείς.

Ανέστιος και εξόριστος στην κόλαση αισθάνεται ο Ρωμαίος, διωγμένος έξω από τα τείχη της Βερόνας. Ο κόσμος όλος ήτανε γι’ αυτόν η πόλη της Βερόνας, η πόλη της αγαπημένης του Ιουλιέττας, και εξορία από τον κόσμο της Βερόνας ήτανε ισοδύναμη με θάνατο στα ξένα (Σαίξπηρ, Ρωμαίος και Ιουλιέττα):

There is no world without Verona walls
But purgatory, torture, hell itself
Hence banished is banished from the world
And world’s exile is death …

Δεν υπάρχει κόσμος έξω απ’ τα τείχη της Βερόνας
μονάχα καθαρτήριο, μαρτύριο, η ίδια η κόλαση,
εξόριστος από εκεί σημαίνει εξόριστος από τον κόσμο
και εξορία από τον κόσμο σημαίνει θάνατο…

Ο τάφος είναι η εστία, ο οίκος του νεκρού όπου αναπαύεται το σώμα και ηρεμεί η άυλη ψυχή του, πετώντας προς τον κήπο της Εδέμ ή προς τη νήσο των Μακάρων και τα Ηλύσια πεδία, το επιτύμβιο μνημείο με την επιγραφή ακόμη και σε κενοτάφιο διατηρεί άσβεστη τη μνήμη του νεκρού ανάμεσα στους ζωντανούς. Μεγάλη ήταν η τιμή προς τους νεκρούς για ανακούφιση και σωτηρία των ψυχών.

Η περισυλλογή των νεκρών μιας ναυμαχίας ή μιας μάχης στη στεριά και η ταφή τους στην πατρίδα ήταν έθος απαραβίαστο και σεβαστό ανάμεσα στους αντιπάλους στρατοπέδων κατά την αρχαιότητα. Οι Αθηναίοι στρατηγοί, μολονότι νίκησαν το στόλο των Σπαρτιατών στην κρίσιμη ναυμαχία των Αργινουσών της Λέσβου, καταδικάστηκαν σε θάνατο το έτος 406 π.Χ., επειδή αμέλησαν να περισυλλέξουν τους χιλιάδες νεκρούς και τραυματίες ναυαγούς.

Τραγικότερη μοίρα δεν υφίσταται διαχρονικά για τον θνητό να παραμένει άταφος λόγω αδόκητου θανάτου από πνιγμό στη θάλασσα, έρμαιο στα σαρκοβόρα κήτη, όπως οι εκατοντάδες ανώνυμοι και «ανέστιοι» μετανάστες, πνιγμένοι γύρω στα νησιά μας, ή να παραμένει άταφος μετά από βίαιο θάνατο λόγω καταστροφής της κατοικίας του στις πολυάριθμες γύρω μας εμπόλεμες ζώνες.

Στη διάρκεια της τελευταίας γενικά δεκαετίας παρακολουθώ με έκπληξη, και θλίψη θα έλεγα, μια ακατανόητη και αδικαιολόγητη μεταστροφή της Ένωσης της Ευρωπαϊκής προς απαράδεκτες πολιτικές και πρακτικές, που πόρρω απέχουν από αρχές αλληλεγγύης και ανθρωπισμού. Χειρίστηκε και εξακολουθεί να χειρίζεται με απάνθρωπο, όπως τον εισπράττω, τρόπο το προσφυγικό, ανεχόμενη αυταρχικές και ρατσιστικές συμπεριφορές από κράτη-μέλη που υψώνουν φράχτες στα σύνορά τους, επαναφέροντας την εποχή του σιδηρού παραπετάσματος, για να εμποδίσουν τη διέλευση προσφύγων που εγκαταλείπουν μαζικά τις εμπόλεμες ζώνες των πάτριων εδαφών τους σε αναζήτηση μιας νέας πατρίδας, όπου η ζωή τους δεν θα βρίσκεται τουλάχιστον σε διαρκή κίνδυνο θανάτου.

Οι Νεοέλληνες διατηρούμε ακόμη έντονες τις μνήμες των «ανέστιων» και «άοικων», το μαρτύριο της προσφυγιάς που βίωσε σημαντικό κομμάτι του πολιτισμένου πληθυσμού μας.

*Κείμενο του αειμνήστου Πέτρου Θέμελη, που έφερε τον τίτλο «Ανέστιοι και Άοικοι. Η σκοτεινή πλευρά» και είχε συμπεριληφθεί στην εξαίρετη έκδοση του Ιδρύματος Αγγέλου και Λητώς Κατακουζηνού «Ανέστιοι – Από τα χρόνια του Τρωικού Πολέμου μέχρι τις μέρες μας» (Αθήνα, 2021).

Ο Θέμελης, μεταξύ άλλων πνευματικών ανθρώπων, είχε ανταποκριθεί —με την ευαισθησία και την ενσυναίσθηση που κατά κοινή ομολογία τον διέκρινε— στο κάλεσμα του Ιδρύματος να εγκύψει στο πάντα επίκαιρο και πάντα ακανθώδες ζήτημα των ανεστίων και των αοίκων (σ.σ. άοικος είναι ο άνευ οικογενείας, ο στερούμενος σπιτιού).

Ο θεσσαλονικιός αρχαιολόγος Πέτρος Θέμελης, ο διακεκριμένος επιστήμονας και σημαντικός άνθρωπος, απεβίωσε πλήρης ημερών πριν από έναν περίπου χρόνο, στις 27 Οκτωβρίου 2023. Στη μνήμη του είναι αφιερωμένο το άρθρο μας.