Η δημοκρατία στην Αμερική

Στον πόλεμο του 1812 (των Ηνωμένων Πολιτειών με τη Βρετανία) ένα οργισμένο πλήθος εισέβαλε στα τυπογραφεία μιας εφημερίδας της Βαλτιμόρης, η οποία είχε τολμήσει να εκφραστεί εναντίον του πολέμου. Όταν ο όχλος περικύκλωσε τους συντάκτες και η πολιτοφυλακή αρνήθηκε να τους προστατεύσει, οι δημοσιογράφοι οδηγήθηκαν για την προστασία τους στη φυλακή. Τη νύχτα ο όχλος εισέβαλε στη φυλακή, σκοτώνοντας έναν δημοσιογράφο και αφήνοντας τους άλλους μισοπεθαμένους. Όταν οι αρχηγοί του όχλου οδηγήθηκαν στο δικαστήριο, οι ένορκοι τούς αθώωσαν.

Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ (σ.σ. Alexis de Tocqueville, 1805-1859, γάλλος πολιτικός στοχαστής, ιστορικός και πολιτικός, αυθεντικός εκφραστής του πολιτικού φιλελευθερισμού) αφηγείται την ανατριχιαστική αυτή ιστορία στο βιβλίο «Η δημοκρατία στην Αμερική» και προειδοποιεί ότι η μεγαλύτερη απειλή που αντιμετωπίζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η τυραννία της πλειοψηφίας. Η αφήγηση των ταξιδιών του στην Αμερική τη δεκαετία του 1830 αποτελεί ταυτόχρονα μια εκτίμηση της αμερικανικής δημοκρατίας και μια προειδοποιητική αφήγηση για τον εύθραυστο χαρακτήρα της.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 2.4.2006, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί (σ.σ. Bernard-Henri Lévy, ο γεννηθείς το 1948 διάσημος φιλόσοφος και συγγραφέας), ο γάλλος διανοούμενος, έγραψε τον «Αμερικανικό ίλιγγο» (σ.σ. American Vertigo) για τις δικές του περιηγήσεις στον δρόμο του Τοκβίλ. Πρόκειται για ένα ταξίδι διασκεδαστικό, όχι μόνο στην παράδοση του Τοκβίλ αλλά και του Τζακ Κέρουακ. Το βλέμμα του «από τα έξω» προσφέρει μερικές φορές βαθιές παρατηρήσεις. Άλλες όμως, απλώς οδηγεί σε παράξενες συμβουλές.

Πηγή: Liu Rui/Global Times

Δυστυχώς ο Λεβί δίνει ελάχιστη προσοχή στο ζήτημα στο οποίο επέμεινε περισσότερο ο Τοκβίλ: πόσο στενά ακόμη και μια ανθηρή δημοκρατία σαν την Αμερική συνορεύει με την τυραννία. Αυτό είναι ένα θέμα το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία σήμερα, όταν ο πρόεδρος ισχυρίζεται ότι μπορεί να παρακολουθεί τις συνομιλίες απλών Αμερικανών χωρίς ένταλμα, επιμένει στο δικαίωμά του να φυλακίζει χωρίς δίκη οποιονδήποτε χαρακτηρίζει «μαχητή του εχθρού» και προειδοποιεί τους επικριτές του πολέμου στο Ιράκ να μη «δίνουν θάρρος» στον εχθρό. Όσο διασκεδαστικό και αν είναι το βιβλίο του Λεβί, το «Δημοκρατία στην Αμερική» εξακολουθεί να προσφέρει μια πολύ πιο διορατική άποψη της σύγχρονης αμερικανικής δημοκρατίας.

Ο Αλέξις ντε Τοκβίλ

Το βιβλίο που έγραψε ο Τοκβίλ —ο πρώτος τόμος εκδόθηκε το 1835 και ο πιο απαισιόδοξος δεύτερος τόμος πέντε χρόνια αργότερα— είναι γεμάτο από οξυδερκείς παρατηρήσεις για την Αμερική. Ο Τοκβίλ εξέφρασε στη μελέτη του γύρω από την αμερικανική δημοκρατία —την οποία μετέφερε πίσω στην Ευρώπη, όπου η δημοκρατία άρχιζε να παίρνει τον δρόμο της— τον φόβο ότι η δημοκρατία, όταν συνδυάζεται με μια ισχυρή κεντρική εξουσία, μπορεί να οδηγήσει στην τυραννία.

Την εποχή που έγραφε ο Τοκβίλ η Αμερική ήταν πολύ διαφορετική, οι ανησυχίες όμως που εξέφρασε εξακολουθούν να έχουν απήχηση σήμερα. Ανησυχούσε ότι η κρατική εξουσία θα κατέληγε να συγκεντρωθεί σε μία και μόνο Αρχή — ώσπου οι πολίτες «θα περιοριστούν σε τίποτε περισσότερο από ένα κοπάδι δειλών και εργατικών ζώων, του οποίου η κυβέρνηση είναι ο βοσκός». Φοβόταν ότι η πλειοψηφία θα ποδοπατούσε τις μειονότητες, όπως ο όχλος που επιτέθηκε στους δημοσιογράφους της Βαλτιμόρης. Ανησυχούσε επίσης για την τυραννία της γνώμης, λέγοντας ότι δεν γνώριζε καμία χώρα με «λιγότερη ανεξαρτησία πνεύματος και πραγματική ελευθερία συζήτησης» από την Αμερική.

Ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί

Ο Τοκβίλ υπέδειξε ορισμένες δικλείδες ασφαλείας απέναντι στην τυραννία. Ήταν σταθερός υποστηρικτής των θεσμικών αντίβαρων (checks and balances). Είχε επίσης μεγάλες ελπίδες για τη δικαστική εξουσία. Ο Τοκβίλ δεν θα εκπλησσόταν από το γεγονός ότι το Ανώτατο Δικαστήριο έχει περιορίσει τις υπερβολές της κυβέρνησης Μπους στον πόλεμο εναντίον της τρομοκρατίας — ή για το ότι η κυβέρνηση έχει επιδιώξει επισταμένως να ορίσει δικαστές οι οποίοι είναι υπέρ της διεύρυνσης των εξουσιών του προέδρου.

Ο Τοκβίλ δεν θα είχε ξεγελαστεί από όλους εκείνους που υποστηρίζουν ότι οι χωρίς ένταλμα παρακολουθήσεις, η επ’ αόριστον κράτηση των μαχητών του εχθρού και οι άλλοι περισπασμοί των ελευθεριών του πολίτη εξυπηρετούν τον σκοπό της ελευθερίας. Κατανοούσε ότι η νεότερη μετενσάρκωση του δεσποτισμού μάλλον θα προωθείτο από τον «δεδηλωμένο εραστή της ελευθερίας» ο οποίος θα είναι ένας «κρυφός υπηρέτης της τυραννίας».

Ωστόσο δεν απελπιζόταν. Παρά τους φόβους του, ο Τοκβίλ παρέμεινε ανήσυχα αισιόδοξος για τη δημοκρατία. Ήξερε ότι το είδος της ισότητας που είχε εγκατασταθεί στην Αμερική μπορούσε να οδηγήσει στην τυραννία, πίστευε όμως επίσης ότι θα έδινε στους ανθρώπους μια «προτίμηση για τους ελεύθερους θεσμούς» η οποία θα τους έκανε να αντισταθούν. Η ισότητα «ενσταλάζει βαθιά στην καρδιά και στο μυαλό κάθε ανθρώπου κάποια αόριστη αντίληψη και κάποια ενστικτώδη τάση προς την πολιτική ελευθερία», επέμενε, «προετοιμάζοντας έτσι το αντίδοτο για το κακό, όταν αυτό συμβεί».

*Κείμενο του αμερικανού δημοσιογράφου και συγγραφέα Άνταμ Κόεν (Adam Cohen), που έφερε τον τίτλο «Η τυραννία της πλειοψηφίας» και είχε (ανα)δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 2 Απριλίου 2006. Την εποχή εκείνη ο Κόεν ήταν αρθρογράφος των New York Times, ο δε ρεπουμπλικάνος Τζορτζ Μπους ο νεότερος, Πρόεδρος των ΗΠΑ.