Η Μέση Ανατολή σε ανάφλεξη, οι Άραβες ηγέτες σε Συμπληγάδες

Πενήντα ένα χρόνια μετά τον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, η Μέση Ανατολή είναι ξανά σε ανάφλεξη, πλην όμως σε διαφορετικό φόντο.

Αντιμέτωποι στο προσκήνιο είναι αυτή τη φορά η ακροδεξιά κυβέρνηση Νετανιάχου στο Ισραήλ και το σιιτικό θεοκρατικό καθεστώς της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν.

Στο παρασκήνιο δεσπόζουν ευρύτεροι γεωστρατηγικοί ανταγωνισμοί, περιφερειακές γεωπολιτικές αναδιατάξεις και ένας εφιαλτικά διευρυνόμενος κύκλος αίματος και βίας.

Άνοιξε με την προ έτους επίθεση της φιλοϊρανικής ισλαμιστικής οργάνωσης Χαμάς στο νότο του Ισραήλ -κατοχικής δύναμης από το 1967 στα παλαιστινιακά εδάφη.

Συνεχίζεται έκτοτε με τον πόλεμο Ισραήλ -Χαμάς με τους πάνω από 42.000 νεκρούς και τη σπειροειδή ανθρωπιστική καταστροφή στη μαρτυρική Λωρίδα της Γάζας, συνοδεία φονικών επιδρομών και επιθέσεων κατά Παλαιστινίων στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη.

Με προπομπό ένα σερί εξωδικαστικών δολοφονιών με τη «σφραγίδα» της Μοσάντ, οι ισραηλινές στρατιωτικές επιχειρήσεις έχουν πια επεκταθεί από ξηράς και αέρος στον χρεοκοπημένο Λίβανο κατά της -υποστηριζόμενης από το Ιράν- Χεζμπολάχ, αλλά με βαρύ τίμημα και για τους εκεί αμάχους, συμπεριλαμβανομένων των 1,2 εκατομμυρίων εσωτερικά εκτοπισμένων.

Παράλληλα η επιχειρησιακή «βεντάλια» του Ισραήλ έχει ανοίξει από τη Συρία έως στην Υεμένη, βάλλοντας συνολικά κατά του «Άξονα της  Αντίστασης» και της πυρηνικά φιλόδοξης Τεχεράνης.

Με τα απευθείας πυραυλικά πλήγματα μεταξύ του Ισραήλ και του Ιράν, οι κανόνες εμπλοκής στη Μέση Ανατολή αλλάζουν δραματικά, βάζοντας στο κάδρο των εξελίξεων και τα αραβικά σουνιτικά κράτη.

Σύμμαχοι των ΗΠΑ, δυο έχουν ειρηνευτική συμφωνία με το Ισραήλ (Αίγυπτος, Ιορδανία), ορισμένα εξολάμυναν τις σχέσεις με το Τελ Αβίβ (π.χ. Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Μπαχρέιν) και άλλα διερευνούν αυτή την προοπτική (βλέπε Σ. Αραβία), καθώς το παλαιστινιακό παραμένει χαίνουσα πληγή.

Αποστεωμένη Παλαιστίνια αντικρίζει με απόγνωση τα ερείπια της Χαν Γιουνίς, στη νότια Λωρίδα της Γάζας (REUTERS/Hatem Khaled/File Photo)

Ρευστές ισορροπίες

Από το τέλος των τεσσάρων μεγάλων αραβοϊσραηλινών πολέμων έχουν αλλάξει πολλά στη Μέση Ανατολή.

Στον απόηχο των ανακατατάξεων της Αραβικής Άνοιξης, των αποσταθεροποιητικών στρατιωτικών επεμβάσεων των ΗΠΑ και της Δύσης στην ευρύτερη περιοχή (Λιβύη, Συρία, Ιράκ, Αφγανιστάν) και των μπερδεμένων μηνυμάτων της Ουάσιγκτον ως προς τη διεθνή συμφωνία για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα,  ορισμένες αραβικές μοναρχίες του Κόλπου μπήκαν από το 2020 -με τις «ευλογίες» των ΗΠΑ- σε διαδικασία εξομάλυνσης των σχέσεων με το Ισραήλ, στο πλαίσιο των «Συμφωνιών του Αβραάμ».

Η προ έτους επίθεση της Χαμάς στο νότιο Ισραήλ θεωρήθηκε ευρέως ιρανικός «δάκτυλος» στην σταθερά προωθούμενη από την Ουάσιγκτον προσπάθεια προσέγγισης μεταξύ του Ισραήλ και της Σαουδικής Αραβίας.

Στο μεσοδιάστημα η Τεχεράνη και το Ριάντ -οι δύο κατεξοχήν περιφερειακοί αντίπαλοι- είχαν προχωρήσει σε αποκατάσταση των διμερών σχέσεων, με τη μεσολάβηση ενός νέου ισχυρού διεθνή παίκτη στη Μέση Ανατολή: της Κίνας.

Στο φόντο είναι μια μεταβαλλόμενη παγκόσμια δυναμική, καθώς ο άξονας Πεκίνου-Μόσχας αμφισβητεί την ηγεμονική ισχύ των ΗΠΑ, ενώ περιφερειακές δυνάμεις -όπως αυτές του Κόλπου- διεκδικούν αυτονομία κινήσεων και ρόλων, μέσα από διαφορετικές στρατηγικές ευθυγραμμίσεις.

Στο επίκεντρο είναι ο οικονομικός μετασχηματισμός στην υπό διαμόρφωση μετα-πετρελαϊκή εποχή, όπου ζητούμενο είναι η σταθερότητα, η καινοτομία, η πολυμέρεια και η περιφερειακή συνεργασία και όχι νέοι πόλεμοι.

Όμως στη Μέση Ανατολή παραμένουν ακόμη ανοιχτά πολλά κρίσιμα κεφάλαια.

Με την «ακλόνητη υποστήριξη» των ΗΠΑ, το Ισραήλ επιδιώκει πλέον πλήρη εξάλειψη των εξωτερικών κινδύνων ασφαλείας, ενόσω η ακροδεξιά κυβέρνηση Νετανιάχου ναρκοθετεί μεθοδικά την προοπτική της λύσης των δύο κρατών.

Υπό τον κλοιό των δυτικών κυρώσεων και με μυριάδες προβλήματα στο εσωτερικό, το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν βασίζεται σε συμμαχίες συμφερόντων με την Κίνα και τη Ρωσία για να διατηρήσει τον περιφερειακό του ρόλο, αποφεύγοντας τον πόλεμο.

Συνεχίζει ωστόσο να παρεμβαίνει περιφερειακά «δια αντιπροσώπων» και να διατηρεί αμφίσημη στάση ως προς τις πυρηνικές του φιλοδοξίες.

Αναχαιτίσεις ιρανικών πυραύλων από το αντιπυραυλικό σύστημα του Ισραήλ, κατά την επίθεση της 1ης Οκτωβρίου (REUTERS/Amir Cohen)

Γεωπολιτικές «Συμπληγάδες»

Στα πρώτα απευθείας πυραυλικά πλήγματα μεταξύ του Ισραήλ και του Ιράν, τον περασμένο Απρίλιο -όταν η αιματοχυσία στη Γάζα ήταν στον έκτο μήνα- τρία αραβικά κράτη (Ιορδανία, Σαουδική Αραβία, ΗΑΕ) συμμετείχαν άμεσα ή έμμεσα και σε διαφορετικό βαθμό στην απόκρουση της επίθεσης.

Ο λόγος δεν είναι μόνο οι διάσπαρτες αμερικανικές βάσεις στις χώρες του Κόλπου.

Είχε προηγηθεί στις αρχές του 2021 -με μια από τις τελευταίες εντολές της προεδρίας Τραμπ- η μεταφορά του Ισραήλ από την Ευρωπαϊκή στην Κεντρική Διοίκηση (Centcom) των ΗΠΑ, η οποία περιλαμβάνει τη Μέση Ανατολή.

Οι εξελίξεις άνοιξαν την «όρεξη» του Μπενιαμίν Νετανιάχου.

Από βήματος του αμερικανικού Κογκρέσου, τον περασμένο Ιούλιο, ζήτησε τη σύσταση μιας περιφερειακής στρατιωτικής συμμαχίας του Ισραήλ με τους «Άραβες φίλους μας».

Τη χαρακτήρισε «φυσική προέκταση» της διαδικασίας εξομάλυνσης των σχέσεων, με πέρασμα από τις λεγόμενες «Συμφωνίες του Αβραάμ» στη «Συμμαχία του Αβραάμ», ως ένα κοινό μέτωπο κατά του Ιράν.

Η ιδέα περί μιας οιονεί μεσανατολικής εκδοχής του ΝΑΤΟ, ως περιφερειακή ευθυγράμμιση με την ασφάλεια του Ισραήλ, είναι βέβαια αμερικανική και όχι νέα.

Ουδόλως ενθουσιάζει τους μεγάλους «παίκτες» του αραβικού κόσμου. Και δη τώρα.

Όχι μόνο λόγω της συνεχιζόμενης σφαγής στη Γάζα και της κλιμακούμενης ισραηλινής επιθετικότητας, αλλά επίσης ένεκα διαφοροποιημένων περιφερειακών προτεραιοτήτων και της μετατόπισης του γεωπολιτικού επικέντρου των ΗΠΑ στην Ασία και στην ανάσχεση της Κίνας.

Στον αντίποδα, το Πεκίνο απλώνει το «αποτύπωμά» του -οικονομικό και μη- στη Μέση Ανατολή.

Στο δε κατώφλι του διευρυνόμενου μπλοκ των BRICS (στο οποίο είναι πλέον μέλη το Ιράν, η Αίγυπτος και τα ΗΑΕ) συνωστίζονται χώρες του αραβικού και εν γένει του μουσουλμανικού κόσμου.

Προφανώς όλο αυτό απέχει πολύ από το τελευταίο κάλεσμα -στα φαρσί και στα αραβικά- του γηραιού ανώτατου ηγέτη του Ιράν, Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, για ισλαμική αλληλεγγύη απέναντι στον «κοινό εχθρό».

Ο Σεΐχης Μανσούρ μπιν Ζαγιέντ Αλ Ναχιάν, αντιπρόεδρος και αναπληρωτής πρωθυπουργός των ΗΑΕ, με τον αναπληρωτή Εμίρη του Κατάρ, Σεΐχη Αμπντουλάχ μπιν Χαμάντ αλ-Θανί στο πρόσφατο διακυβερνητικό φόρουμ Διάλογος για τη Συνεργασία στην Ασία, στη Ντόχα (Eissa Al Hammadi/UAE Presidential Court/Handout via REUTERS)

Υψηλό διακύβευμα

Παρά το γεγονός ότι το Ιράν έχει πλέον αποκαταστήσει τις διπλωματικές σχέσεις με πέντε από τα έξι μέλη του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου (GCC) -εξαιρουμένου του Μπαχρέιν- η περιφερειακή αντιπαλότητα παραμένει.

Ωστόσο, αν και αραβικά σουνιτικά κράτη θα καλωσόριζαν ένα «κόντεμα» του περιφερειακού ρόλου της σιιτικής Τεχεράνης, η προοπτική ενός αποσταθεροποιητικού κενού στο Ιράν από την πολεμική μηχανή του Ισραήλ θα μπορούσε να ανατρέψει πλήρως την ισορροπία δυνάμεων, όπως επιδιώκει το Τελ Αβίβ.

Τούτων δοθέντων, τη μεθεπομένη του πρόσφατου ιρανικού πυραυλικού πλήγματος στο Ισραήλ, στις αρχές Οκτωβρίου έγινε στη Ντόχα του Κατάρ η πρώτη άτυπη κοινή σύνοδος των ΥΠΕΞ του Συμβουλίου Συνεργασίας του Κόλπου (GCC) και του Ιράν.

Διεξήχθη στο περιθώριο της τρίτης συνόδου κορυφής του διακυβερνητικού φόρουμ Διάλογος για τη Συνεργασία στην Ασία, συνοδεία μάλιστα ξεχωριστής συνάντησης του μετριοπαθούς νέου  προέδρου του Ιράν, Μασούντ Πεζεσκιάν, με τον Σαουδάραβα υπουργό Εξωτερικών, πρίγκιπα Φαϊσάλ μπιν Φαρχάν.

Κατά τον Γενικό Γραμματέα του GCC, οι διαβουλεύσεις εστίασαν στις προσπάθειες «επίτευξης συνεννοήσεων, με στόχο τη δημιουργία θετικού περιβάλλοντος, συμβάλλοντας στην ενίσχυση των σχέσεων με εποικοδομητικό τρόπο».

Επικαλούμενο πηγές, το πρακτορείο Reuters ανέφερε ότι επί της ουσίας τα κράτη του Κόλπου επιδίωξαν «να καθησυχάσουν το Ιράν για την ουδετερότητά τους στη σύγκρουση» της Τεχεράνης με το Ισραήλ, «εν μέσω ανησυχιών ότι μια ευρύτερη κλιμάκωση θα μπορούσε να απειλήσει τις δικές τους πετρελαϊκές εγκαταστάσεις».

Ούτε μια εβδομάδα μετά -κι ενώ ο Ιρανός ΥΠΕΞ, Αμπάς Αραγκτσί βρισκόταν σε νέα περιφερειακή περιοδεία- ανώτερος αξιωματούχος στην Τεχεράνη προειδοποίησε ότι «οποιαδήποτε» συνέργεια των χωρών του Κόλπου στα ισραηλινά αντίποινα «θα απαντηθεί αναλόγως». 

Πρόκειται για αχαρτογράφητα νερά, σε ένα όλο και πιο ρευστό γεωπολιτικό τοπίο, με τις αραβικές μοναρχίες, την κυβέρνηση Νετανιάχου στο Ισραήλ, το ίδιο το Ιράν, αλλά και ολόκληρο τον κόσμο να βρίσκονται σε στάση αναμονής για τις κρίσιμες προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ, στις 5 Νοεμβρίου.