ΗΠΑ: Η λυδία λίθος

Ένα από τα κείμενα που είχαν περιληφθεί στο πολυσέλιδο αφιέρωμα που είχε ετοιμάσει η εφημερίδα «Το Βήμα» στα τέλη του 2002 (φύλλο της Κυριακής 29ης Δεκεμβρίου) με τίτλο «Ευρώπη 2003» και υπότιτλο «Οι προκλήσεις για την ελληνική προεδρία και ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη νέα διεθνή πραγματικότητα» ήταν αυτό του Zbigniew Brzezinski (1928-2017), ο οποίος είχε διατελέσει σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του Τζίμι Κάρτερ, 39ου προέδρου των ΗΠΑ (1977-1981).

Στο εν λόγω κείμενο (τίτλος του, «Οι ιστορικές διαφορές με τις ΗΠΑ»), τμήμα του βιβλίου του Brzezinski «Η Γεωστρατηγική Τριάδα» (εκδόσεις «Ευρασία», 2002), αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα:

[…] Η Ευρώπη, καθώς προχωρεί η διαδικασία της ολοκλήρωσης, θα αποτελέσει κάτι πρωτοφανές στην ιστορία των πολιτικών οντοτήτων, τόσο από άποψη μορφής όσο και από άποψη περιεχομένου. Θα είναι αναμφίβολα μια πολιτειακή οργάνωση και συνάμα μια πολύ σημαντική σε παγκόσμιο επίπεδο ενιαία οικονομία. Ως πολιτειακή οργάνωση, όμως, δεν θα διαθέτει τη συναισθηματική και ιδεαλιστική αφοσίωση που ενέπνευσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες κατά τη δημιουργία τους. Αυτή η αφοσίωση εκφράστηκε σε μια υπερβατική έννοια της πολιτικής ελευθερίας, η οποία, όπως διακηρύχθηκε, θα είχε καθολική ισχύ, και παρείχε το φιλοσοφικό θεμέλιο και ένα ελκυστικό από πολιτική άποψη αναγνωριστικό στοιχείο για ένα νέο έθνος-κράτος. Η αφοσίωση εκείνων που ίδρυσαν το εν λόγω κράτος, καθώς και εκείνων που αργότερα συγκεντρώθηκαν σ’ αυτό, και αφομοιώθηκαν από αυτό, ήταν σχεδόν θρησκευτική. Εν ολίγοις, η αμερικανική επανάσταση δημιούργησε ένα νέο είδος εθνικισμού, έναν εθνικισμό που ήταν ανοικτός σε όλους, έναν εθνικισμό με παγκόσμιο πρόσωπο.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 29.12.2002, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Στο Προοίμιο του Συντάγματος των Ηνωμένων Πολιτειών εκφράζεται ρητά ο ιδιαίτερος χαρακτήρας αυτής της αφοσίωσης στην εθνική ενότητα και την ελευθερία:

(Α) Εμείς, ο λαός των Ηνωμένων Πολιτειών, επιδιώκοντας να δημιουργήσουμε μια καλύτερη Ένωση, να εδραιώσουμε τη δικαιοσύνη, να διασφαλίσουμε τη γαλήνη στο εσωτερικό της χώρας μας, να εξασφαλίσουμε την κοινή μας άμυνα, να προαγάγουμε την ευημερία του συνόλου και να εξασφαλίσουμε το αγαθό της ελευθερίας για εμάς και τους απογόνους μας, ορίζουμε και εγκαθιδρύουμε…

Τίποτε παρόμοιο δεν καθοδηγεί τα ευρωπαϊκά κράτη στην πορεία τους προς μια ενιαία Ευρώπη. […]

Αυτή η ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στην Αμερική και την Ευρώπη δεν υπογραμμίζεται για να υποτιμηθεί η ιστορική σημασία της ευρωπαϊκής προσπάθειας ούτε για να τεθεί υπό αμφισβήτηση η καλή πίστη των Ευρωπαίων που συμμετείχαν ενεργά στη δημιουργία αυτού του νέου οικοδομήματος, αλλά για να καταστεί σαφές ότι κινητήριες δυνάμεις του ευρωπαϊκού εγχειρήματος κατέληξαν να είναι το συμφέρον και το πρακτικό πνεύμα. Στην αρχή τα κίνητρα της ευρωπαϊκής ενοποίησης ήταν πιο ιδεαλιστικά. […]

Οι σημερινοί Ευρωπαίοι ενδιαφέρονται για το μέλλον της Ευρώπης με έναν πιο πρακτικό τρόπο, αν και ορισμένοι ονειρεύονται πράγματι τη δημιουργία μιας οντότητας εφάμιλλης της Αμερικής. […] Τα κίνητρα αυτά δεν είναι σε καμία περίπτωση ευτελή, είναι σαφώς δικαιολογημένα από ιστορική άποψη, και αξίζουν τον σεβασμό της Αμερικής.

Εν τούτοις, ο ρεαλισμός διαφέρει τόσο κατ’ ουσίαν όσο και ως προς τις συνέπειές του από τον πατριωτισμό. Οι πολιτειακές οργανώσεις που δικαιολογούν την ύπαρξή τους με βάση το συμφέρον διαφέρουν εκ των πραγμάτων από αυτές που προκύπτουν από την πίστη. Οι πρώτες μπορούν ακόμη να εμπνεύσουν αφοσίωση. Μπορούν να δημιουργήσουν μια κοινότητα ισότιμης συμμετοχής. Ωστόσο, κατά πάσα πιθανότητα, θα είναι λιγότερο φιλόδοξες, λιγότερο αποφασιστικές στο πολιτικό πεδίο και, πάνω απ’ όλα, λιγότερο προσηλωμένες στον ιδεαλισμό και την έννοια της προσωπικής θυσίας. Συνεπώς, παρά τις κάποιες ομοιότητες στα μεγέθη, η ανερχόμενη Ευρώπη θα είναι μάλλον εντελώς διαφορετική από την Αμερική από πολιτική άποψη. Θα αποτελεί υβρίδιο: μια τεράστια υπερεθνική ένωση, αφενός, στην οποία θα είναι συνετό, χρήσιμο, ακόμη και ευεργετικό να ανήκουν τα κράτη, και ένα συνομοσπονδιακό κράτος, αφετέρου, το οποίο ενδέχεται με την πάροδο του χρόνου να κερδίσει την ειλικρινή αφοσίωση τών μέχρι πρότινος διακριτών κοινοτήτων του. Εν ολίγοις, η Ευρώπη ως πολιτειακή οργάνωση που συγκροτείται με βάση το συμφέρον θα είναι κάτι λιγότερο από ένα κράτος που θα ονομαζόταν Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης, αν και ασφαλώς δεν θα πρόκειται απλώς και μόνο για μια Κοινοπραξία Ευρωπαϊκών Κρατών.

Στον Brzezinski είχε απαντήσει λίγες ημέρες αργότερα, την Κυριακή 12 Ιανουαρίου 2003, μέσα από τις στήλες του «Βήματος» και πάλι, ο Μάριος Πλωρίτης. Στο άρθρο του, που έφερε τον τίτλο Περί «ιδεαλισμών», ο αείμνηστος διανοούμενος έγραφε και τα εξής:

[…] Ο άλλοτε ποτέ σύμβουλος Εθνικής Ασφαλείας του προέδρου Κάρτερ υποστηρίζει (με δυο λόγια) πως «το υπόβαθρο για τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν το συμφέρον και τα οικονομικά κίνητρα», αντίθετα με την Αμερική (τις ΗΠΑ) όπου «η διαμόρφωση της κρατικής οντότητας εμπνεόταν από τα ιδανικά της δημοκρατίας και της ελευθερίας».

[…]

Ο ευρυμαθής κ. Μπρεζίνσκι δεν μπορεί να αγνοεί αυτό που γράφουν ακόμα και οι σχολικές Ιστορίες της χώρας του: πως οι αιτίες της εξέγερσης των αποίκων κατά της «μητρόπολης» Αγγλίας ήταν οικονομικές: ήγουν οι περιορισμοί στο εμπόριο και οι καταθλιπτικοί φόροι που ο κερδομανής βασιλιάς Γεώργιος Γ’ και το αντάξιό του Κοινοβούλιο επιβάλανε στους αποίκους. […]

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 12.1.2003, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Όσο για τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (4.7.1776) που επικαλείται ο κ. Μπρεζίνσκι για ν’ αποδείξει τα αμερικανικά «ιδανικά δημοκρατίας και ελευθερίας», ήταν έργο του Τόμας Τζέφφερσον, που είχε γαλουχηθεί με τις ιδέες των ευρωπαίων θεμελιωτών του Διαφωτισμού του ΙΗ’ αιώνα, ειδικά του Μοντεσκιέ, του Ρουσσώ και των εγκυκλοπαιδιστών. Και εκεί, δηλαδή, η Ευρώπη στάθηκε η Alma Mater (σ.σ. πνευματική μητέρα-τροφός) του αμερικανικού ιδεαλισμού. […]

Τα «ιδανικά που εμπνεύσανε» την αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας καθορίζονται στο πρώτο μέρος της και είναι η ενότητα, η δημοκρατία, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ειρήνη, η ευημερία. Σ’ αυτά εδράζει τα περί ιδεαλισμού ο κ. Μπρεζίνσκι. […]

Το κυριότατο όμως και καιριότατο θέμα, η λυδία λίθος, δεν είναι οι λόγοι αλλά τα έργα: ποια στάθηκε (και στέκεται) η καθημερινή πράξη της μιας και της άλλης ένωσης, πέρα από τις φιλάνθρωπες διακηρύξεις; Η ΕΕ είναι ακόμα πολύ νέα — ωστόσο, προχωρεί με δημοκρατικές διαδικασίες στη διεύρυνση των ορίων της, ώστε να περιλάβει όλες τις χώρες της πολύπαθης ηπείρου μας και να θεμελιώσει την ενότητά της. Οι ΗΠΑ, όμως, που έχουν πια ιστορία δύο και περισσότερων αιώνων;

Ποιος είναι ο ιδεαλισμός μιας χώρας που ταχύτατα επικέντρωσε το «όνειρό» της στο συμφέρον και το κέρδος, που έκανε τις business εθνόσημό της, που άγεται και φέρεται από «στρατιωτικο-βιομηχανικά συμπλέγματα» και στοιχίζει την πολιτική της με την ακόρεστη βουλιμία των πολυεθνικών εταιριών της; Ποιος είναι ο «έρως ελευθερίας» μιας χώρας που στηρίζει (και στήνει) αμέτρητα τυραννικά καθεστώτα σ’ όλο τον κόσμο, με το αζημίωτό της βέβαια; Ποια είναι η δικαιοσύνη μιας χώρας που καταπατά τα διεθνή δίκαια, που απ’ τη μια υποστηρίζει τις πιο αυταρχικές – φονικές κυβερνήσεις κι απ’ την άλλη ανατρέπει κυβερνήσεις λαοπρόβλητες και δημοκρατικές; Ποιος είναι ο φιλειρηνισμός μιας χώρας που εξαπολύει «απελευθερωτικούς», «προληπτικούς» πολέμους με μυριάδες άμαχα θύματα; Ποια είναι η έγνοια της για την ευημερία, όταν τορπιλίζει όλες τις διεθνείς προσπάθειες για διάσωση του περιβάλλοντος, για περιορισμό της φτώχειας, για κοινωνική πρόνοια, ακόμα και στο ίδιο το έδαφός της; Ποιος είναι, τέλος, ο ιδεαλισμός μιας χώρας που επιδιώκει με όλα τα μέσα την παγκόσμια κυριαρχία, την τυφλή υπακοή εχθρών και συμμάχων, διεθνών οργανισμών και ενώσεων, στα αυθαίρετα φιρμάνια και ουκάζιά (σ.σ. τσαρικά διατάγματα) της;

Ο ίδιος ο πατέρας του αμερικανικού ιδεαλισμού, ο Τζέφφερσον, έγραφε, μερικά χρόνια μετά τη Διακήρυξη: «Αληθινά τρέμω για τη χώρα μου, όταν σκέπτομαι πως ο Θεός είναι δίκαιος». Και ο πατριάρχης της αμερικανικής ποίησης, ο Ουώλτ Ουίτμαν (σ.σ. Walt Whitman, 1819-1892), έλεγε, έναν αιώνα αργότερα: «Ποτέ ίσως δεν υπήρξε τόσο μεγάλο κενό στις καρδιές των ανθρώπων όσο τώρα εδώ, στην Αμερική… Κανένας δεν πιστεύει πια στις βασικές αρχές των ΗΠΑ. Το θέαμα είναι ανατριχιαστικό: ζούμε σε ατμόσφαιρα απόλυτης υποκρισίας».

Ποιος τάχα να έχει δίκιο; Εκείνοι οι πολιτικοί και πνευματικοί γεννήτορες της Αμερικής ή οι Σύμβουλοι Ασφαλείας και οι ανθρωποβόροι Λεβιάθαν της Ουάσινγκτον;