Ερνστ Τσίλλερ: Η ζωή του και το μεγαλειώδες έργο του στην Ελλάδα

Στις 12 Νοεμβρίου 1923 πεθαίνει ο γερμανός αρχιτέκτονας Ερνστ Τσίλλερ (Ernst Ziller), που με τα κτίρια που δημιούργησε άφησε όσο λίγοι το αποτύπωμά του στη νέα Ελλάδα.

Τα «Αθηναϊκά Νέα» της 4^ης Ιανουαρίου 1939 γράφουν:

«Ο αείμνηστος Ερνέστος Τσίλλερ, φιλέλλην από τους φανατικωτέρους, όπως το απέδειξε με το έργον του, αλλά και με τον γάμον του, νυμφευθείς Ελληνίδα κόρην, της γνωστής οικογενείας Δούδου από την Κοζάνην, εγκατεστημένης εις Βιέννην, εσπούδασεν εις το πολυτεχνείον της Δρέσδης και εξεπαιδεύθη κατόπιν εις το σπουδαστήριον του διασήμου Δανού αρχιτέκτονος Θεοφίλου Χάνσεν, στην Βιέννη.

Άφιξη στην Αθήνα

»Το 1861 ο Τσίλλερ ήλθεν εις τας Αθήνας καθ’ υποδείξιν του Χάνσεν όπως εποπτεύση εις την ανέγερσιν  της οικοδομής της Σιναίας Ακαδημίας, της οποίας είχεν εκπονήση το σχέδιον ο Χάνσεν.

»Αλλ’ ο Τσίλλερ εγκατεστάθη πλέον οριστικώς εις τας Αθήνας, έγινεν Έλλην πολίτης, διωρίσθη καθηγητής του Πολυτεχνείου, κατόπιν διευθυντής των δημοσίων έργων και επί εξήκοντας έτη προσέφερεν εις την Ελλάδα μίαν εργασίαν αληθώς μνημειώδη.

Σπουδαίο έργο

»Ας σημειώσωμεν ότι ο Τίσλλερ δεν ειργάσθη μόνον ως αρχιτέκτων, ζωγράφος και εξωραϊστής των ελληνικών πόλεων. Σπουδαιότατον είνε και το έργον του εις την αρχαιολογικήν ακτίνα.

»Όπως αναφέρει ο ίδιος εις τα “Απομνημονεύματά” του, τα οποία πρόκειται να εκδοθούν εντός ολίγου εις ελληνικήν μετάφρασιν από την κόρην του, κυρίαν Ιωσηφίνα Δήμα, πρώτος ανέσκαψε και ανεκάλυψε τον χώρον του Σταδίου, αγοράσας το οικόπεδον από τον ιδιοκτήτην του το οποίον μετεπώλησε κατόπιν εις την ιδίαν τιμήν εις τον Βασιλέα Γεώργιον Α’, δαπάναις του οποίου έγιναν αι ανασκαφαί.

»Διά το έργον δε αυτό ο βασιλεύς Γεώργιος τού απένειμε το παράσημον του Σωτήρος».

Η συνάντηση με τον λήσταρχο Κίτσο

»Κινούμενος από την δίψαν της ανακαλύψεως αρχαίων ερειπίων, που θα του απεκάλυπταν τα μυστικά, τα οποία αναζητούσε διά των ερευνών του, επεχείρει συχνά περιοδείες εις μέρη ακόμη ληστοκρατούμενα.

»Έτσι αναφέρει εις τα απομνημονεύματά του το πως συναντήθη με τον περίφημον λήσταρχον Κίτσον εις Ραμνούντα όταν εμελετούσε τα ερείπια ενός αρχαίου ναού. Ευτυχώς άθικτος από την συνάντησιν εκείνην.

»Ο Κίτσος με την συμμορίαν του τον εξέλαβεν ως πτωχόν διδάσκαλον από τον οποίον δεν είχε τίποτε να ωφεληθή. Ο Τσίλλερ όμως ωφελήθη πολύ από την επίσκεψίν του εις Ραμνούντα, διότι ευρήκε κομμάτια θρυμματισμένων αετωμάτων, που του εχρησίμευσαν να πλουτίση τα πειστήρια του διά ν’ αντικρούση ωρισμένας θεωρίας ξένων αρχαιολόγων.

Αρχαιολογικές μελέτες

»Αι αρχαιολογικαί μελέται του Τσίλλερ είνε αξιολογώταται, όλως δεν ιδιαιτέραν σημασίαν  έχει η “Περί των αρχικών καμπυλών του Παρθενώνος”, διότι ήτο ο πρώτος ο οποίος επέμενεν ότι οι αρχαίοι Έλληνες εσκεμμένως ελάξευαν καμπυλωτάς τας γραμμάς των ναών των, διά να δίδουν από μακρύα την εντύπωσιν της ευθείας γραμμής. Έκαμε μάλιστα και σχετικάς ανασκαφάς εις τα θεμέλια του Παρθενώνος.

(…)

Εξωραϊσμός των Αθηνών

»Αλλά το μεγάλο του πάθος, κοντά με το κύριον έργον του, την αρχιτεκτονικήν, δεν ήταν μόνον η έρευνα του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ήταν και ο πόθος του εξωραϊσμού των Αθηνών.

»Όσον έβλεπεν ότι στις μεγάλες πόλεις της Δύσεως γίνονται έργα εξωραϊστικά, τόσον ήθελε να κοσμήση με αντάξια έργα την ελληνική πρωτεύουσα.

(…)

»Αν απομένη ακόμη κάτι ωραίο στην σημερινή οικοδομικήν μορφήν των Αθηνών είνε τα δημόσια και ιδιωτικά μέγαρα, που ανήγειρεν ο Τσίλλερ».

«Οφείλουμε χρέος στην αρχιτεκτονική ιστορία του τόπου αλλά και σε αυτόν τον αγαθό, φιλομαθή, δραστήριο αλλά και ήρεμο και εξαιρετικά χαρισματικό αρχιτέκτονα και άνθρωπο, που αγάπησε βαθιά τον τόπο μας, ίσως περισσότερο από μας».

Τα λόγια αυτά ανήκουν στην ομότιμη καθηγήτρια του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, με εξειδίκευση στην αρχειακή τεκμηρίωση και αρχιτεκτονική σύνθεση, Μάρω Καρδαμίτση – Αδάμη, συγγραφέα του βιβλίου«Έρνστ Τσίλλερ 1837 – 1923 : Η τέχνη του κλασικού» και αναφέρονται στον Ερνστ Τσίλλερ, τον βαυαρό αρχιτέκτονα που γεννήθηκε σαν σήμερα στις 22 Ιουνίου 1837 , που χάρισε στην Αθήνα αλλά και άλλες πόλεις της Ελλάδας σπάνιας αισθητικής κτίρια.

Η σφραγίδα του Τσίλλερ

Πάνω από 500 κτίρια στην Ελλάδα «γεννήθηκαν» μέσα από τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Τσίλλερ. Όπως αναφέρει «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 21ης Δεκεμβρίου 2006, «Από τα τέλη του 19ου ως και τις αρχές του 20ου αιώνα πολλά και μοναδικά κτίρια με την υπογραφή του ανηγέρθησαν στη χώρα στο πνεύμα του νεοκλασικισμού και του εκλεκτικισμού: μέγαρα, κατοικίες, καταστήματα, αγορές, τράπεζες, εκπαιδευτήρια, θέατρα, μνημεία, ναοί κ.ά.»

Τα διασημότερα από αυτά είναι το Προεδρικό Μέγαρο, το Εθνικό Θέατρο, η Ακαδημία Αθηνών, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Ιλίου Μέλαθρον, το Μέγαρο Σταθάτου, το Ζάππειο Μέγαρο, το Αρσάκειο, το Δημαρχείο Ερμούπολης, το Θέατρο «Απόλλων» Πάτρας, το Χημείο στην Αθήνα.

Στον Τσίλλερ όμως «ανήκουν» και τα λιγότερο γνωστά: Άγιος Λουκάς Πατησίων, το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, η έπαυλη Ατλαντίς στην Κηφισιά και το Μέγαρο Δεληγιώργη.

Πώς ήρθε στην Ελλάδα

Ο Τσίλλερ γεννήθηκε σε μια μικρή πόλη κοντά στη Δρέσδη της Γερμανίας και ήταν παιδί πολυμελούς οικογένειας τεχνουργών, εργολάβων και αρχιτεκτόνων.

Όπως σημειώνει στο «ΒΗΜΑ» της 6ης Ιουνίου 2020, ο Μάνος Μπίρης, ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, ο νεαρός Ερνστ, ύστερα από αποδοτικές σπουδές στην Πολυτεχνική Σχολή και στην Ακαδημία Τεχνών στην επιβλητική Δρέσδη, είχε την τύχη να προσληφθεί στο γραφείο του διασημότερου αρχιτέκτονα της Βιέννης, του Θεόφιλου Χάνσεν, και εκείνος, ως μέντοράς του, έδωσε στον ταλαντούχο μαθητή «το απρόσμενο χρίσμα: την εφαρμογή των περίφημων σχεδίων του για την Αθήνα, δηλαδή του κτιρίου της Ακαδημίας και αργότερα του Ζαππείου και της Βιβλιοθήκης».

Όπως γράφει στα «ΝΕΑ» της 5ης Φεβρουαρίου 2022, ο διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών – Ιδρύματος Βούρου Ευταξία, Στέφανος Καβαλλιεράκης, το«πεπρωμένο» του έφερε τον Τσίλλερ «στην ακμάζουσα Αθήνα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, όπου ο ίδιος ενσωματώθηκε στον ευρύτερο αστισμό που αναπτυσσόταν εκείνη την περίοδο και θα έφτανε μέχρι τον Μεσοπόλεμο συνδεόμενος μεγάλες επιτυχίες αλλά και τραγωδίες, από τον τριπλασιασμό της χώρας μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή».

Ο άγνωστος Τσίλλερ

Παρά την αδιαμφισβήτητη σημαντικότητά του, πάντως, μόλις πρόσφατα αρχίσαμε να αποκτούμε μια σφαιρικότερη εικόνα για το έργο του Τσίλλερ. Ευεργέτικο ρόλο ως προς αυτό έπαιξε η έρευνα της ιστορικού της Τέχνης και επιμελήτριας της Εθνικής Πινακοθήκης για πολλές δεκαετίας, δρος Μαριλένας Ζ. Κασιμάτη, η οποία μιλώντας στα «ΝΕΑ» της 14ης Φεβρουαρίου 2022 και στην Έφη Φαλίδα ανέφερε:

«Ο Τσίλλερ πήρε χρόνο ώσπου άρχισαν να με καλούν να τους δείξω στα Πολυτεχνεία το έργο του, γιατί δεν διδάσκεται. Υπάρχουν κτίριά του στην Αθήνα που όταν έκανα την έκθεση στην Πινακοθήκη, το 2009, δεν τα γνώριζαν.

»Φαίνεται ότι ήταν σωστό να γίνει αυτή η έκθεση. Ο επιμελητής έχει την υποχρέωση να αναδεικνύει τα αρχεία του τομέα τον οποίο εποπτεύει. Μετά από εκείνη την έκθεση το 2010 βρήκα το τετράδιο (σ.σ. χειρόγραφες βιογραφικές σημειώσεις του Τσίλερ) σε φωτοτυπία στο Αρχείο Καλλιτεχνών της Πινακοθήκης.

»Οι παλαιοί διευθυντές της Εθνικής Πινακοθήκης, Μαρίνος Καλλιγάς και Δημήτρης Παπαστάμος, συνέβαλαν στη γνώση μας και στη διάδοση του έργου του. Ηταν εκείνοι που διέσωσαν το αρχείο Τσίλλερ. Ωσπου να βγάλω νόημα από αυτά τα χαλασμένα μελάνια, μου πήρε χρόνο. Σκέφτηκα όμως ότι αξίζει τον κόπο να βγει το γερμανικό κείμενο».

Και των γαλαζοαίματων και των χασάπηδων

«Ο Τσίλλερ ως αρχιτέκτονας των γαλαζοαίματων είναι ένα μέρος της πραγματικότητας. Είναι και των μπακάληδων, των χασάπηδων, των μανάβηδων, καθώς βρίσκουμε να έχει χτίσει κατοικίες και εκκλησίες σε περιοχές έξω από τα Εξάρχεια, στη Νεάπολη, στα Βίλια, στην Πάτρα, στη Ζάκυνθο, στη Θεσσαλονίκη, στη Σύρο. Εχτισε παντού.

»Μετά την έκθεση στην Πινακοθήκη δεχόμουν τηλεφωνήματα για να πιστοποιήσουμε, για παράδειγμα, ότι στη Σαλαμίνα υπάρχει έργο δικό του. Εχουν γκρεμιστεί πάρα πολλά κτίριά του. Στη Βασιλίσσης Σοφίας, στην Κηφισιά… Οι «Αναμνήσεις» του δεν είναι αυτοβιογραφία. Είναι επιλεκτική αναφορά με εξέχοντα στοιχεία. Π.χ. για το τι υπέστη όταν αποκάλυψε τις απάτες που ετοίμαζαν τα μέλη της επιτροπής ανέγερσης για το Ζάππειο. Ο Ζάππας έδινε τα εκατομμύριά του και τα μέλη της επιτροπής έβαζαν χέρι στις καταθέσεις των εργολάβων και μετά έλεγαν ότι ο Τσίλλερ έκλεψε τα υλικά για να μη φανεί η κατάχρηση. Αυτό είναι καινούργιο στοιχείο και μας το δίνει το γερμανικό κείμενό του».

Μεγαλεία και τέλος άδοξο

Θα φανταζόταν κανείς, ότι ύστερα από τόσα πολλά και σπουδαία αρχιτεκτονικά έργα, ο Τσίλλερ θα είχε κατορθώσει να λύσει το βιοποριστικό ζήτημα μέχρι και των εγγονών του. Η πραγματικότητα όμως είναι εντελώς διαφορετική. Γράφει ο Μάνος Μπίρης:

«Δεν έχουν τέλος οι αφηγήσεις του παρατηρητικού Σάξονα, του νεόφερτου στην Αθήνα της ανοικοδόμησης και της ανερχόμενης αστικής τάξης. Οι συναντήσεις του με εθνικούς ευεργέτες, πρωθυπουργούς και πληθώρα νέων πελατών φτάνουν μέχρι την υψηλή στάθμη των γαλαζοαίματων.

»Και φυσικά, υπό τη “σκιά” του Παρθενώνα, φουντώνει το πάθος του για την έρευνα των ιστορικών μνημείων, ενώ προκύπτει και ένας μάλλον φαιδρός ανταγωνισμός με τους εδώ διάσημους αρχαιολόγους συμπατριώτες του, εξαιρουμένου φυσικά του ιδανικού εργοδότη και ανασκαφέα της Τροίας και των Μυκηνών Ερρίκου Σλήμαν.

»Το ιδιωτικό του παλάτι στην οδό Πανεπιστημίου 12 – θα ζήλευαν οι αρχιτέκτονες-μάγοι της Βιτσέντσας και της Βενετίας (Παλάντιο, Σανσοβίνο) – χάρισε στον Τσίλερ την υπερτοπική του φήμη.

»Ξεπέρασε με το κτίριο αυτό τα όρια του όψιμου κλασικισμού συνθέτοντας με δεξιοτεχνία το κράμα των μορφών της “Ελληνικής Αναγέννησης”, στα πρότυπα που του εμφύσησε μέσα από τη βιεννέζικη δημιουργία του ο Χάνσεν».

(…)

»Πλην όμως το ταξίδι αυτό –που θα ονειρεύονταν να το ζήσουν πολλοί ομότεχνοί του – έλαβε θλιβερό τέλος, καθώς στο τέρμα του τον έφερε στην απραξία και στην ένδεια. Τον οδήγησε βήμα-βήμα (…) στην οριστική χρεοκοπία. Τελικά, ο θάνατος έμελλε να τον βρει (…) στο Πτωχοκομείο!»