Εμμανουήλ Κριαράς: Πολιτικό θάρρος

Τον περασμένο μήνα, ακριβέστερα στις 11 Σεπτεμβρίου, τιμήθηκε ο Εμμανουήλ Κριαράς, Σφακιανός από καταγωγή, στους Βαρβάρους του Νομού Ηρακλείου. Η τιμητική εκδήλωση οργανώθηκε από τον Δήμο «Νίκος Καζαντζάκης» και το Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας. Τις πολύτιμες συμβολές του Εμμανουήλ Κριαρά στις κρητικές σπουδές παρουσίασε και εκτίμησε ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης Θεοχάρης Δετοράκης. Σε μένα έπεσε ο κλήρος δεκάλεπτης εισήγησης, υπό τον τίτλο «Εμμανουήλ Κριαράς: ο άνθρωπος, ο δάσκαλος, ο πολίτης». Μεταγράφω εδώ το τρίτο μόνον μέρος της, πιστεύοντας ότι θα προκαλέσει γενικότερο ενδιαφέρον.

«Ο λόγος για τον πολίτη Κριαρά. Επ’ αυτού όμως μια λεξιλογική πρώτα παρατήρηση: η μελέτη και η υπεράσπιση της δημώδους και δημοτικής γλώσσας προϋποθέτουν βεβαίως αποδοχή και σεβασμό του δήμου — της κοινωνικής δηλαδή και πολιτικής εκείνης βάσης, στην οποία στηρίζεται η δημοκρατία. Ακριβώς αυτός ο συνειρμός δημοτικής γλώσσας-δήμου και δημοκρατικής συμπεριφοράς αποτελεί το αναγνωριστικό σήμα του πολίτη Κριαρά.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 3.10.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εδώ όμως ίσως χρειάζεται μια συμπληρωματική, διακριτικού τύπου, διπλή διαπίστωση. (α) Οι δημοτικιστές στον τόπο μας χοντρικώς τουλάχιστον μοιράζονται σε σταθερούς και ευκαιριακούς· οι σταθεροί είναι μάλλον ευάριθμοι· οι ευκαιριακοί πολυπληθείς, με απωθητικό μάλιστα χαρακτηριστικό τους την εναλλασσόμενη μετακίνησή τους, αναλόγως και προς τη συμφέρουσα κάθε φορά συγκυρία, από το στρατόπεδο της καθαρεύουσας στο στρατόπεδο της δημοτικής — υποθέτω πως δεν χρειάζεται να αναφέρω εδώ επώνυμα παραδείγματα της κατηγορίας αυτής, αφού εξέχοντες εκπρόσωποί της κυκλοφορούν, εγκατεστημένοι πλέον, ανάμεσά μας. (β) Η δεύτερη εξάλλου διάκριση μοιράζει τους δημοτικιστές σε προοδευτικούς έως αριστερούς, και σε συντηρητικούς έως φιλοκατοχικούς ή και φιλοδικτατορικούς. Σ’ αυτό λοιπόν το ευάλωτο και διαβλητό περιβάλλον ο πολίτης Κριαράς εξέχει όχι μόνον ως σταθερός δημοτικιστής αλλά και ως αμετακίνητος δημοκράτης.

Για να αποδειχθεί του λόγου το αληθές, απομονώνω από το βιογραφικό του δασκάλου δύο σήματα της δημοκρατικής του εμμονής και συνέπειας, που χαρακτηρίζουν τα ακμαία και ώριμα χρόνια του. Θυμίζω λοιπόν ότι με την έκρηξη του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ο Κριαράς εγκαταλείπει το Παρίσι, όπου σπουδάζει, και επανέρχεται στην Ελλάδα. Στα αμέσως επόμενα χρόνια της Κατοχής παίρνει ενεργό μέρος στην Αντίσταση κατά του κατακτητή, συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς και κατακρατείται στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου έως την αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα. Στα χρόνια εξάλλου της Χούντας η προφανής και αποδεδειγμένη αντιδικτατορική συμπεριφορά του Κριαρά αποτελεί διωκτικό επιχείρημα των Συνταγματαρχών εναντίον του, οι οποίοι τον απολύουν από την έδρα του στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης για πολιτικούς λόγους και του απαγορεύουν την έξοδο από την Ελλάδα.

Ελπίζω να μην προσβάλλω τη σεμνότητα του δασκάλου, υπενθυμίζοντας σε όσους δεν γνωρίζουν, ή δεν φρόντισαν και δεν θέλησαν να μάθουν, ότι ο Κριαράς, με τη δημοκρατική του συνείδηση και συμπεριφορά, υπήρξε παράδειγμα πανεπιστημιακού καθηγητή, που σεβάστηκε συγχρόνως την ιδιότητά του ως δημοκρατικού πολίτη και πλήρωσε την εμμονή του στη δημοτική γλώσσα, στον δήμο και στη δημοκρατία με διώξεις και φυλακίσεις. Δεν είναι πολλοί της γενιάς του Κριαρά που να έδειξαν, μέσα στην πανεπιστημιακή κοινότητα, τόσο και τέτοιο πολιτικό θάρρος».

*Επιφυλλίδα του διαπρεπούς φιλολόγου, μεταφραστή, κριτικού και διανοουμένου Δ. Ν. Μαρωνίτη, που έφερε τον τίτλο «Δήμος και δημοτική» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 3 Οκτωβρίου 1999.

Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης

Ο κρητικής καταγωγής Εμμανουήλ Κριαράς γεννήθηκε στον Πειραιά στις 15/28 Νοεμβρίου 1906 και απεβίωσε υπερεκατοντούτης στη Θεσσαλονίκη, στις 22 Αυγούστου 2014.

Ο Κριαράς υπήρξε λαμπρός πανεπιστημιακός δάσκαλος και εξέχων μελετητής της ελληνικής γλώσσας, με σπουδαίο ερευνητικό και συγγραφικό έργο.