Φερνάν Μπροντέλ: Το πάθος και το μάθος του τόπου

Λέγοντας κανείς πως θα μιλήσει για την πιστή εικόνα είναι σαν να λέει πως θα μιλήσει για το τι ζει και τι χάνεται. Κάτι παρήλθε. Αυτό δεν συνέβη σε μια διαδοχή παρελθόντων, αλλά σε μια διαδοχή παρόντων. Στην ιστορία Αυτό-που-συμβαίνει είναι το πρωταρχικό. Η σύλληψη του παρόντος, τόσο προβληματική εξάλλου, είναι το κύριο μέλημά της. Διότι, την ώρα που επικεντρώνει το ενδιαφέρον της πάνω σε ένα ιστορικό γεγονός, πάνω στη Χ παρελθούσα στιγμή (της ιστορίας), τη Χ στιγμή την καθιστά παρόν.

Αυτό το ιδιάζον χαρακτηριστικό έχει η μελέτη της ιστορίας στην πράξη, όσο και αν μια επιστημονική πειθαρχία εξακρίβωσης έρχεται να περιορίσει αυτή την ενέργεια σε λόγο. Χειρονομία και λόγος εδώ δεν βαδίζουν παράλληλα. Αντίθετα, έρχονται από μακριά και προσπαθούν να βρουν μια μεταξύ τους αδιάρρηκτη σύνδεση. Αν ονομάζαμε την ιστορία παρελθοντογνωσία, ίσως να εκφράζαμε με περισσότερη συνέπεια την ιδιαίτερη αναζήτηση που συνιστά η μελέτη της ιστορίας. Γιατί πρόκειται για μια αναζήτηση (αυτή την έννοια έχει η «μελέτη») με πολύ σοβαρό πνευματικό αντίκρισμα: αναζητείς αυτό που χάθηκε για να μπορέσει να ζήσει αυτό που ζει.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 19.10.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Συχνά, η ανάγκη για ιστορία, για ιστοριογραφία, είναι συνδεδεμένη με περιόδους καταστροφών, ίσως δικαιολογημένα. Ο Μπροντέλ συνέταξε τη Μεσόγειό του στη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Δεν ήταν ο πρώτος πόλεμος που ζούσε. Είχε ήδη πολεμήσει στον Μεγάλο Πόλεμο στη Γερμανία. Προτού απογοητευθεί, με αυτή την αφορμή, από τη Γερμανία, είχε κατά νου να ασχοληθεί με τη γερμανική ιστορία. Άλλαξε γνώμη. Το ενδιαφέρον του μετακινήθηκε προς την Ισπανία και τελικά αποκρυσταλλώθηκε στη Μεσόγειο.

Ένας αιχμάλωτος πολέμου γράφει την ιστορία ενός κόσμου που συνεχίζει να ακτινοβολεί και αφού έχει εκπέσει. Την ιστορία: αυτό που χάνεται ενώ συνεχίζει να ζει. Τι ρόλο να έπαιξε άραγε στη σύλληψη του σχεδίου της Μεσογείου ο πόλεμος; Ο πόλεμος, μια τέτοιας δύναμης ανάδυση του ξένου μέσα στην προσπάθεια της προσοικείωσης που είναι η ζωή, δεν αποκλείεται να στάθηκε μια τραγική αναλαμπή γνώσης. Γιατί όταν μιλούμε για πόλεμο μιλούμε αμέσως αμέσως για γεωγραφία, για ανάδυση και κυριαρχία του τόπου. Για ιδιαίτερη εμπειρία του τόπου. Μεσόγειος δεν είναι μόνο θάλασσα, είναι και τόπος. Η θάλασσα είναι παρουσία, είναι το πρόσωπο, ο ήρωας του έργου. Ενώ ο τόπος, ο τόπος είναι κάτι που κρύβεται, κάτι που χάνεται και φανερώνεται· είναι ο κλεισμένος πίσω μας χρόνος. Είναι η ιστορία που έχει συμπιεστεί σε μύθο για να διατηρηθεί. Γιατί ο μύθος πάντα επιστρέφει — γεννά εικόνα και λόγο. Και μαζί με αυτόν επιστρέφει και ο τόπος.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 19.10.1997, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πώς πλησιάζει τον μύθο ένας ιστορικός; Πώς πλησιάζει την απουσία ένας κυνηγός του ίχνους, ένας ανιχνευτής; Πώς δεν θα γελαστεί, να βάλει στη θέση της μια ψεύτικη παρουσία;

Αυτό που εκόμισε ο Μπροντέλ με τη Μεσόγειο είναι πρωτίστως η ανάδυση, στην εικόνα, της μακράς διάρκειας — η κατασκευή μιας εικόνας της οποίας η αρχή βρίσκεται στο κέντρο της. Και, άδηλα, ένα νέο τρόπο να συλλαμβάνεις Αυτό-που-συμβαίνει. Δεν θέλησε να ερμηνεύσει, δεν θέλησε να θεωρητικοποιήσει. Θέλησε κυρίως να εξηγήσει με το να δει και να περιγράψει, να «διηγηθεί». Έτσι μπόρεσε να φτιάξει ένα έργο όπου χτίζει μια όλο και μεγαλύτερη εικόνα του αντικειμένου της έρευνάς του, μια εικόνα που όσο αυξάνεται τόσο περισσότερο αποκτούν σημασία τα σημεία της. Μέσα στη μείζονα εικόνα κάθε σημείο είναι μοναδικό. Το οπτικό πεδίο παραμένει σταθερό. Η εικόνα μπορεί να πλησιάζει ή να απομακρύνεται και με αυτή την κίνηση να παραλλάζει και η σημασία του σημείου. Ένα σημείο τοπικής ιστορίας μπορεί να καθίσταται αθέατο στη Μεγάλη Ιστορία, αλλά πάντα εμπερικλείεται μέσα στη μακρά διάρκεια της μεγάλης εικόνας. Η σημασία του σημείου όμως δεν έγκειται μόνο στην προσπάθεια της μεγέθυνσης ή της σμίκρυνσης, του πλησιάσματος ή της απομάκρυνσης. Η ιστορία δεν είναι μόνον εικόνα, είναι και τόπος. Στον τόπο διεισδύεις. Δεν βλέπεις — προχωρείς. Αυτή ίσως είναι η χειρονομία της ιστοριογραφίας, να προχωρεί στο σκοτάδι με το χέρι προτεταμένο. Il n’y a de science que de ce qui est caché (μία είναι η επιστήμη — του κρυμμένου). Αλλά αυτό που ψηλαφεί κανείς χρειάζεται τον λόγο για να αποτυπωθεί, τους κανόνες του λόγου για να εκφραστεί, την εικόνα για να περιγραφεί, και τη μείζονα εικόνα για να αποκτήσει τη θέση του, να εξηγηθεί. Ο λόγος αναπτύσσεται γύρω από το κέντρο του και με προβολή μπροστά, στο τώρα-που-μιλώ, που είναι και ο ορίζοντας του τόπου. Ο λόγος εξυφαίνει την εικόνα για να μπορέσει να την κοινωνήσει. Αυτήν την ομιλία υπηρετεί ένα βιβλίο ιστορίας σαν τη Μεσόγειο. Είναι το πάθος και το μάθος του τόπου, είναι η ανάπτυξη του αισθήματος του ομιλούντος. Αυτός είναι κατά κάποιον τρόπο ο υποχρεωτικός βερισμός (σ.σ. ωμός ρεαλισμός) της δουλειάς του. Η πιστή εικόνα.

Η έλξη και η ευφορία που προκαλεί η μεταφραστική ενασχόληση με τη Μεσόγειο του Μπροντέλ σχετίζεται με αυτές τις σκέψεις και με αυτές τις αναζητήσεις. Όταν μεταφράζεις, για να μπορέσεις να χαράξεις μια πορεία στη γλωσσική προσέγγιση ενός τόσο διαστρωματωμένου λόγου, υποχρεώνεσαι να έρθεις σε επαφή με το τεκτονικό υπόστρωμα του κειμένου πάνω στο οποίο δοκιμάζεις να αντιστοιχίσεις τις λέξεις σου, τους ρυθμούς και τους τρόπους σου. Το μέτρο δεν είναι η πληροφορία. Αν καταφέρεις να πιάσεις τον «ρυθμό», οι λέξεις ξεπηδούν με περισσότερη ετοιμότητα. Πλησιάζεις το κείμενο πρώτα ως ομιλία. Βρίσκεις το μέτρο να ζυγιάσεις καλύτερα τον τόνο της φωνής σου. Τα νοήματα διαμορφώνονται καθ’ οδόν, με αυτή την τριβή. Λέγεται για τον Τσέχοφ ότι είναι «συγγραφέας ανάσας». Αλλά και ο Μπροντέλ στη Μεσόγειο είναι «συγγραφέας ανάσας». Η σωστή λέξη υπαγορεύεται από την ανάσα, από την κυκλοφορία της ομιλίας ανάμεσα στα αδιάσειστα ίχνη που συνθέτουν την επιφάνεια των πραγμάτων. Και αν έχει κάποιο νόημα να επιχειρήσεις τη μετάφραση ενός τέτοιου έργου, δεν βλέπω βασικότερο από το να προσπαθήσεις να μεταγγίσεις κάτι από την άδηλη αναπνοή της ξένης, της δικής σου γλώσσας σε τούτο το οικοδόμημα, που έχει χτιστεί για να στεγάσει την απουσία.

*Άρθρο της συγγραφέως και μεταφράστριας Κλαίρης Μιτσοτάκη, που έφερε τον τίτλο «Για την πιστή εικόνα» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 19 Οκτωβρίου 1997, με αφορμή την κυκλοφορία του δεύτερου τόμου της «Μεσογείου» (τίτλος πρωτοτύπου: La Méditerranée et le monde méditerranéen à l’époque de Philippe II) του Φερνάν Μπροντέλ στην ελληνική γλώσσα (έκδοση ΜΙΕΤ).

Η Κλαίρη Μιτσοτάκη

Οι τρεις τόμοι του περίφημου συγγραφικού έργου του Φερνάν Μπροντέλ προσφέρουν ένα πανόραμα της ζωής και της ιστορίας του μεσογειακού χώρου στο β’ μισό του 16ου αιώνα, δηλαδή από την Αναγέννηση και τη Μεταρρύθμιση έως την αυγή των Νεότερων Χρόνων, όταν η Μεσόγειος έπαυσε να είναι το κέντρο του κόσμου.

Ο διάσημος γάλλος ιστορικός και ακαδημαϊκός Φερνάν Μπροντέλ (Fernand Braudel) απεβίωσε τη νύχτα της 27ης προς την 28η Νοεμβρίου 1985, σε ηλικία 83 ετών.

Επιστημονική φυσιογνωμία διεθνούς βεληνεκούς, ο Μπροντέλ, ο αποκληθείς και πατέρας της Νέας Ιστορίας, υπήρξε ένας από τους διαπρεπέστερους εκπροσώπους της ιστοριογραφικής Σχολής των Annales.