Κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει πως μερικές ωραίες σελίδες μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο. Όμως το Μανιφέστο, που σίγουρα επηρέασε βαθιά τα γεγονότα δύο αιώνων, πιστεύω πως πρέπει να ξαναδιαβάζεται για τη λογοτεχνική του ποιότητα ή τουλάχιστον για την απαράμιλλη ρητορική – επιχειρηματολογική του δομή.

Δοκιμάστε να το ξαναδιαβάσετε, παρακαλώ. Αρχίζει με έναν φοβερό ήχο τυμπάνων, όπως η Πέμπτη του Μπετόβεν: «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη» (και θυμηθείτε πως βρισκόμαστε ακόμη στη ρομαντική περίοδο του γοτθικού μυθιστορήματος, τότε που τα φαντάσματα ήταν κάτι που το έπαιρνε κανείς στα σοβαρά).

Ύστερα, μια εξιστόρηση σαν πέταγμα αητού, για τους κοινωνικούς αγώνες από τη ρωμαϊκή αρχαιότητα ως τη γέννηση και την ανάπτυξη της αστικής τάξης. Σελίδες αφιερωμένες στις κατακτήσεις αυτής της νέας «επαναστατικής» τάξης, που αποτελούν την ιδρυτική της πράξη — και ισχύουν ως σήμερα, ακόμη και για τους υποστηρικτές του φιλελευθερισμού.

Στο τέλος αυτής της ελεγείας, ιδού η δραματική ανατροπή: ο μάγος είναι πια ανήμπορος να κυβερνήσει τις υποχθόνιες δυνάμεις που ο ίδιος ελευθέρωσε. Ο νικητής πνίγεται στην υπερπαραγωγή του. Υποχρεώνεται να βγάλει μέσα από τα στήθια του, να ξεγεννήσει μέσα από τα σπλάχνα του, τους ίδιους του τούς νεκροθάφτες: τους προλετάριους.

Ουμπέρτο Έκο, Ξαναδιαβάζοντας το Μανιφέστο


«ΤΑ ΝΕΑ», 20.2.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Διαβάζοντάς το σήμερα, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο αποτελεί ίσως το πιο περιεκτικό και συναρπαστικό σχόλιο για μια διαδικασία που έχει ενσπείρει τη σύγχυση στον σύγχρονο κόσμο: την αδυσώπητη τάση προς την παγκοσμιοποίηση. Οι συγγραφείς όχι μόνο προβλέπουν και περιγράφουν φαινόμενα όπως η αστικοποίηση και η ανάδυση μιας γυναικείας εργατικής δύναμης, αλλά πετυχαίνουν να αναλύσουν την κρίση του βαθύτερου μηχανισμού της καπιταλιστικής οικονομίας με μια ακρίβεια που θα ζήλευαν και οι πιο διάσημοι «γκουρού» της εποχής μας. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Οι συγγραφείς επισημαίνουν την ιλιγγιώδη ταχύτητα των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται όλες οι σύγχρονες κοινωνίες και αναλύουν με ακρίβεια και διορατικότητα τις συνέπειες ενός συστήματος «επικοινωνιών που τελειοποιούνται στο διηνεκές». Ο Μαρξ και ο Ένγκελς προβλέπουν επιπλέον την καταστροφή της παραδοσιακής βιομηχανίας, ενώ αντιλαμβάνονται και τις πολιτικές συνέπειες της παγκοσμιοποίησης, όπως η αναπόφευκτη απώλεια του ελέγχου από τις εθνικές κυβερνήσεις, που περιορίζονται στον ρόλο «διοικητικών επιτροπών που υπηρετούν τα συμφέροντα της αστικής τάξης».

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι συγγραφείς του Μανιφέστου είναι αλάθητοι. Η ανάλυσή τους για την πάλη των τάξεων αποδείχθηκε εσφαλμένη, αφού η κεντρική τους θέση για τη «συνεχή ανάπτυξη της εκβιομηχάνισης» διαψεύστηκε από τα γεγονότα […]. Οι παλλόμενες φράσεις του Μαρξ και του Ένγκελς, πάντως, θα συνεχίσουν να συνταράσσουν και να φωτίζουν και τον επόμενο αιώνα.

Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ (σ.σ. Hans Magnus Enzensberger, γερμανός λογοτέχνης, μεταφραστής και εκδότης, 1929-2022), Θα φωτίζουν και το 2000


«ΤΑ ΝΕΑ», 20.2.1998, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είναι αδύνατο να διαβάσει κανείς το Κομμουνιστικό Μανιφέστο του Μαρξ και του Ένγκελς το 1998, 150 χρόνια μετά τη δημοσίευσή του, χωρίς να μείνει κατάπληκτος από τον εξαιρετικό τρόπο με τον οποίο το ντοκουμέντο αυτό περιγράφει τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό των ημερών μας. Όταν έγραφαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς, η καπιταλιστική βιομηχανία βρισκόταν στη βρεφική της ηλικία. Το να αναγνωρίσεις πού θα οδηγούσε διά μέσου της αναγκαίας λογικής του συστήματος ήταν ένα εξαιρετικό επίτευγμα. Δεν μπορώ να σκεφτώ άλλους διανοητές πριν από 150 χρόνια που κατάφεραν κάτι τέτοιο. Αν όμως ο Μαρξ διέκρινε ότι ο καπιταλισμός δεν είναι και δεν μπορεί να είναι ένα σταθερό και μόνιμο σύστημα, η πρόβλεψή του ότι θα δημιουργούσε τους «νεκροθάφτες» του με τη μορφή της εργατικής τάξης αποδείχθηκε εσφαλμένη. Πιστεύω πως αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η εκτίμηση αυτή στηρίζεται σε μια διαφορετική μορφή ανάλυσης από εκείνη που επέτρεψε στον Μαρξ να προβλέψει το μελλοντικό σχήμα της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο αξίζει έτσι να το διαβάσει κανείς σήμερα όχι μόνον ως ιστορικό ντοκουμέντο, αλλά και ως οδηγό για την εποχή μας και το μέλλον. Όπως το έθεσε πρόσφατα και το περιοδικό «Νιου Γιόρκερ», ο Μαρξ είναι ο διανοητής του 21ου αιώνα.

Κατά τη γνώμη μου, ο εφιάλτης μιας ανθρωπότητας που αποτελείται από πανομοιότυπους κλώνους είναι ακριβώς το αντίθετο του οράματος του Μαρξ για μια ανθρωπότητα απεριόριστα ποικιλόμορφη, απεριόριστα ελεύθερη, όπου κάθε άτομο είναι ικανό να εκπληρώνει τις δυνατότητές του.

Έρικ Χομπσμπάουμ (Χόμπσμπομ), Διανοητής του 21ου αιώνα


Το ζηλευτό δημιούργημα των δυτικών κοινωνιών, η ατομικότητα, γνώρισε μεγάλες στιγμές μέσα στην ιστορία της φιλοσοφίας. Με ιδρυτική αφετηρία τον Πλάτωνα και άξιους συνεχιστές τον Λοκ, τον Χομπς, τον Ρουσό και τον Χέγκελ, η ερώτηση «τι είναι ο άνθρωπος» έλαβε μία σειρά περιφανείς απαντήσεις, τις οποίες ανέλαβε να ανατρέψει συλλήβδην ο Μαρξ. Τη θέση του ατόμου —του θρυλικού υποκειμένου— πήρε η τάξη και τη θέση της αιωνιότητας η Ιστορία.

Ο ιστορικός υλισμός ήρθε να σαρώσει σύνολη την αξιολογία της δυτικής παράδοσης. Το κατόρθωσε;

Ως νέα επιστήμη —και νέα θρησκεία, βέβαια, μια και ενέπνευσε τις μάζες— ο μαρξισμός άντεξε πανηγυρικά περίπου έναν αιώνα. Όταν φταρνίζεται ένας θεός, λένε στην Ινδία, οι άνθρωποι χρειάζονται χίλια χρόνια για να προφέρουν το «γείτσες». Για τον Μαρξ χρειάστηκαν μόλις εκατό χρόνια. Ασφαλώς δεν είναι λίγα για μια φιλοσοφία που κατέστη κρατικό δόγμα, ούτε πολλά βέβαια για μια κοινωνική θρησκεία που υποσχέθηκε ανάλογα πράγματα με τον χριστιανισμό και πήρε τις μάζες στον λαιμό της.

Σήμερα, ως όπιο των διανοουμένων και των μαζών, ο μαρξισμός ξεθύμανε. Η θέση του είναι στα Πανεπιστήμια. Δεν δεχόμαστε πια έναν άνθρωπο που είναι «ακόμα» μαρξιστής, δεν παύουμε όμως να κουμπωνόμαστε απέναντι σε έναν άνθρωπο που δεν ήταν «ποτέ» του μαρξιστής.

Κωστής Παπαγιώργης, Χρειάστηκαν μόλις 100 χρόνια


Ποιος ήταν ο ορίζοντας που προδιέγραφε η βίβλος του κομμουνισμού; Κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο, με την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Παραγωγή στην υπηρεσία της κοινωνίας, με εξάλειψη της ανεργίας. Στον καθένα ανάλογα με την προσφορά του και, προοπτικά, ανάλογα με τις ανάγκες του. Ενοποίηση της κοινωνίας, μαρασμός του κράτους και τέλος της πολιτικής. Συναδέλφωση των εθνών και, συνεπώς, τέλος των πολεμικών συρράξεων. Συνολικά, το πέρασμα από τη βάρβαρη προϊστορία στην πραγματική ιστορία της ανθρωπότητας.

Μήπως λοιπόν και ο σοσιαλισμός δεν είναι άλλο από ευγενική ουτοπία; Αλλά τότε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και, αντίστοιχα, το κομμουνιστικό κίνημα θα ενδιέφεραν μόνο ως ιστορικά συμβάντα!

Τα γεγονότα βοούν. Ένταση της εκμετάλλευσης και της φτώχειας. Πλανητικοί ανταγωνισμοί. Τοπικοί (επί του παρόντος) πόλεμοι. Καταστροφή του ανόργανου σώματος του ανθρώπου (της Φύσης).

Ας σταθούμε στο τελευταίο. Στην εποχή του Μανιφέστου κύρια αντίθεση ήταν η αντίθεση Κεφαλαίου – Εργασίας, με όσα αυτή συνεπάγεται. Η αντίθεση αυτή παραμένει θεμελιώδης. Αλλά στη βάση της αναπτύχθηκε στις μέρες μας ως «παράγωγη αντίθεση» η αντίθεση Ανθρώπου – Φύσης. Αυτό λοιπόν που διακυβεύεται σήμερα είναι η ίδια η επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Εξ ου —για έναν πρόσθετο λόγο— η επικαιρότητα του σοσιαλισμού και —κατά συνέπεια— της μαρξικής θεωρίας.

Ευτύχης Μπιτσάκης (σ.σ. διαπρεπής πανεπιστημιακός, συγγραφέας και φιλόσοφος), Διέξοδος προς το μέλλον


*Κείμενα που είχαν δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» την Παρασκευή 20 Φεβρουαρίου 1998, με αφορμή τη συμπλήρωση 150 ετών από τη δημοσίευση του περίφημου Κομμουνιστικού Μανιφέστου, που έφερε την υπογραφή των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς.

Ο Μιχάλης Μητσός και ο Ρούσσος Βρανάς (1950-2012) είχαν ζητήσει από έλληνες και ξένους διανοουμένους να απαντήσουν στο ερώτημα εάν η εν λόγω επέτειος έχει πλέον ιστορικό και μόνο χαρακτήρα ή, αντίθετα, η μαρξιστική θεωρία αποκτά νέο νόημα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.


Ο γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Ένγκελς (Friedrich Engels) γεννήθηκε στην πόλη Μπάρμεν (νυν τμήμα της πόλης Βούπερταλ) στις 28 Νοεμβρίου 1820 και απεβίωσε στο Λονδίνο στις 5 Αυγούστου 1895.

Εξέχουσα φυσιογνωμία του διεθνούς σοσιαλιστικού κινήματος, ο Ένγκελς υπήρξε αδελφικός φίλος και στενότατος συνεργάτης του Καρλ Μαρξ.

Headlines