«Αξιοσέβαστε Επιθεωρητά Χάνσεν, αγαπητέ κύριε Τσίλερ…»

 «Αγαπητέ κύριε Τσίλερ, Έχοντας μόλις επιστρέψει από το ταξίδι μου στην Ελλάδα, σπεύδω να σας ενημερώσω ότι θα χαιρόμουν αν ερχόσασταν το συντομότερο δυνατό στη Βιέννη για να συζητήσουμε μια επαγγελματική πρόταση πολύ συμφέρουσα για σας, όπως πιστεύω. Εξυπακούεται ότι το ταξίδι σας θα γίνει με δικά μου έξοδα, ενώ θα καταβάλω και τα έξοδα της επιστροφής σας… Εις το επανιδείν λοιπόν. Εγκάρδια, Θ.Χάνσεν»

Είναι 20 Σεπτεμβρίου 1859 και ο ήδη ξακουστός Δανός αρχιτέκτονας Θεόφιλος Χάνσεν προϊδεάζει τον Ερνστ Τσίλερ, τότε φοιτητή στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Δρέσδης, για τη θέση του επιβλέποντα αρχιτέκτονα στη Σιναία Ακαδημία της Αθήνας (προς αντικατάσταση του Μπέρνχαρντ Τράιμπερ). Πρόκειται για την αρχή μιας υπέροχης μαθητείας που αναπτύσσεται μέσα σε 428 επιστολές: όσες περιέχονται στην έκδοση «Αλληλογραφία 1859 – 1890»,  η οποία κυκλοφορεί από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, σε επιμέλεια και μετάφραση της Μαριλένας Κασιμάτη. Αλλά είναι και η αποκάλυψη ενός ολοζώντανου κόσμου πίσω από τη χάρτινη επιφάνεια του βιβλίου: η Αθήνα της Τριλογίας (ξαναδείτε τις χρονιές ανάμεσα στις οποίες ανταλλάσσουν επιστολές οι δύο αρχιτέκτονες), η Ελλάδα του στο τέλος του 19^ου αιώνα, η Ευρώπη των Μεγάλων Δυνάμεων, η πολιτική του Χαρίλαου Τρικούπη, τα Λαυρεωτικά, οι μεγάλοι ευεργέτες, η πόλη που αναπτύσσεται και αποκτά καινούρια κτίρια, ένας κόσμος που διψά για κοινωνική άνοδο χωρίς να έχει πάντα πολλές ευκαιρίες.

Στις απαντητικές επιστολές του ο Τσίλερ αναφέρεται στα αντερείσματα και τα παράθυρα της Ακαδημίας, αλλά λίγες αράδες παρακάτω -τον Ιούνιο του 1861- στρέφει το βλέμμα στην πολιτική της περιόδου: «Χθες εξυφάνθη συνωμοσία εναντίον της [Αυτού Μεγαλειότητος] του βασιλιά και απείλησαν ότι θα τον σκότωναν αν δεν υπέγραφε περισσότερες αποφάσεις. Πριν όμως πραγματοποιηθούν οι επιδιώξεις τους, αποκαλύφθηκαν και φυλακίστηκαν…». Ως γνωστόν, τον Οκτώβριο της επόμενης χρονιάς τα επαναστατικά κινήματα θα πετύχουν όντως την τελική έξωση του Όθωνα, γεγονός το οποίο επίσης καταγράφει ο Τσίλερ κάνοντας λόγο για τον «βαυαρικό συρφετό» που ξεφορτώνεται ο λαός.

Η Αμαλία θα επισκεφτεί αρκετές φορές την Ακαδημία, το ίδιο και ο διάδοχος του Όθωνα, Γεώργιος Α’. Όλα αυτά σε μια Αθήνα όπου «η ζέστη γίνεται πλέον ανυπόφορη», «λέγεται ότι αυξάνονται οι ληστείες», γίνεται η απαγωγή ενός πλούσιου νεαρού με λύτρα 75.000 δραχμών. Παράλληλα, τα μέλη της Εθνοσυνέλευσης αποφασίζουν το 1863 να επιδοτήσουν τους εαυτούς τους με μισθό 300 δρχ. τον μήνα, με αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν πολίτες και στρατός κάτω από τα γραφεία των κομμάτων φωνάζοντας το σύνθημα «Κάτω ο λουφές!», δηλαδή τα χρήματα που αποκτήθηκαν με τρόπο ανήθικο. Από εκεί, σημειώνει ο Τσίλερ, που αποδεικνύεται δεινός γνώστης της αθηναϊκής παραφιλολογίας, «σύντομα βγήκε το στιχάκι: “Κάτω ο λουφές και κάτω ο λουφές, και πώς να τις ξεχάσω, τριακόσιες είν’ αυτές”». Το 1871, πάλι, «η Α.Μ ο βασιλιάς αγόρασε το γοητευτικό Τατόι (τρεις ώρες βόρεια της Αθήνας) και μου ανέθεσε να του χτίσω ένα θερινό ανάκτορο».

Από την άλλη, οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες της Ακαδημίας τις οποίες σχεδιάζει ο μαθητής επιβάλλουν τον δικό τους ρυθμό και την ανάγκη ενημέρωσης προς τον δάσκαλο: «Ο εργολάβος αρχίζει να δυσφορεί επειδή επί τόσο καιρό δεν έχει λάβει καμία πληρωμή…Σκοπεύει να υποβάλει μήνυση εναντίον μου». Λίγο αργότερα η διάθεση αλλάζει, ο Τσίλερ πηγαίνει για εκδρομή στην Κολοκυνθού με 30 άτομα («αν δεν υπήρχαν αρχαιότητες, θα έπληττα θανάσιμα στην Αθήνα»). Ξεχωριστή στιγμή στην ολοκλήρωση του διάκοσμου της Ακαδημίας αποτελούν οι ανδριάντες της, η τοποθέτηση των οποίων ζωντανεύει επίσης στην αφήγηση των επιστολών του: «Το Πανεπιστήμιο έλαβε 100.000 δρχ. από δωρεές πλούσιων Ελλήνων στην Αλεξάνδρεια, με την εντολή να ανεγερθούν τρεις ανδριάντες, δηλαδή ο Πατριάρχης Γρηγόριος, ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής» (σ.152). Και αλλού: «Ο γλύπτης Κόσσος σάς στέλνει με το ίδιο ταχυδρομείο τις δύο προτάσεις για τα προπλάσματα του Σωκράτη και του Πλάτωνα» (σ. 204).

Ο πόλεμος και η πολιτική αστάθεια

Κυρίως ο Τσίλερ είναι εκείνος που μεταφέρει στον Χάνσεν -τώρα πια και στον αναγνώστη- τη μεγάλη εικόνα μέσα στην οποία είναι ενταγμένη η Αθήνα και η Ελλάδα στις τρεις δεκαετίες που εξιστορούνται. Να τι γράφει για το ενδεχόμενο πολέμου με την Τουρκία τον Δεκέμβριο του 1868: «Το ζήτημα που απασχολεί τους πάντες είναι αν θα γίνει πραγματικός πόλεμος ή να θα παρέμβουν οι Ευρωπαϊκές Δυνάμεις. Για την πλειονοψηφία ο πόλεμος είναι επιθυμητός και καλοδεχούμενος. Ακόμη και αν καλό θα ήταν να διαθέτει η Ελλάδα έναν στόλο όσο ο μισός τουρκικός τουλάχιστον, έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα σε σύγκριση με την πρώτη εξέγερση: η χώρα ολόκληρη είναι οπλισμένη». Στον απόηχο του Συνεδρίου του Βερολίνου (1878) παρατηρεί, εξάλλου: «Το τι πρόκειται να γίνει τελικά με τον διακανονισμό των συνόρων παραμένει σε μεγάλο βαθμό άγνωστο, και ο κόσμος έχει αρχίσει να εξοικειώνεται με την απεχθή ιδέα ότι η Ελλάδα θα φύγει για μια ακόμη φορά με άδεια χέρια». Για την ιστορία, η προσάρτηση της Θεσσαλίας πραγματοποιήθηκε μόλις το 1881.

Ο Γερμανός αρχιτέκτονας «ενηλικιώνεται» σε μια Αθήνα που καρκινοβατεί πολιτικά. Στις 24 Απριλίου 1880 γράφει ότι «η νέα κυβέρνηση Τρικούπη […]έχει επί του παρόντος σταθεροποιηθεί», στις 13 Νοεμβρίου: «Ο Τρικούπης έπεσε και ο Κουμουνδούρος επέστρεψε στο τιμόνι, στη Βουλή ο ένας βρίζει τώρα τον άλλον».

Για το τέλος μένει μία φευγαλέα στιγμή από το φθινόπωρο ενός πατριάρχη, που εξοικειώνει και εμάς, τους αναγνώστες, με το τέλος ενός ολόκληρου κόσμου ύστερα από 550 σελίδες: «Όπως γνωρίζεις», γράφει ο Χάνσεν το 1890, «βρίσκομαι εδώ για να θεραπευτώ πιθανώς από τη φλεγμονή της ουροδόχου κύστεως, από την οποία δεν μπορώ να απαλλαγώ τα τελευταία δυόμισι χρόνια… Είμαι τόσο αδύναμος που με δυσκολία κρατώ την πένα στο χέρι, κλείνω λοιπόν με τους θερμότερους χαιρετισμούς μου». Ο Χάνσεν πεθαίνει την επόμενη χρονιά σε ηλικία 77 ετών. Είναι 1891 και ο Τσίλερ αναλαμβάνει το κτίσιμο του ανακτόρου του διαδόχου Κωνσταντίνου και της πριγκίπισσας Σοφίας, καθώς και το κτίσιμο του Βασιλικού [από το 1930 – 1931, Εθνικού] Θεάτρου. Εκείνος θα φύγει από τη ζωή τον Σεπτέμβριο του 1923 στην Αθήνα.

Σημείωση: σκεφτόμουν την πιθανή πρόσληψη της έκδοσης «με την πρώτη ματιά» από έναν ενημερωμένο αναγνώστη. Αν μείνει κανείς στο εξώφυλλο και δεν έχει ειδική σχέση με την αρχιτεκτονική, το πιθανότερο είναι πως ο τόμος θα μείνει σε διακριτή απόσταση, με την εντύπωση ότι περιέχει ένα θέμα «εξειδικευμένο», έστω «σοβαρό». Δεν χρειάζεται να ελεεινολογούμε, προφανώς, επειδή αυτή είναι η τύχη πολλών αξιόλογων βιβλίων που μένουν στα μετόπισθεν και δεν αναπτύσσουν ποτέ διάλογο με το αναγνωστικό κοινό. Ενίοτε, ωστόσο, αξίζει η μόνη τολμηρή κίνηση που ανταμείβει μέσα στην «κουλτούρα της ψηφιακής αφής»: να γυρίσεις τις πρώτες σελίδες.