Χάνα Άρεντ: Τα δύσβατα μονοπάτια της αγάπης

Το φθινόπωρο του 1924 η Hannah Arendt εγγράφεται στο Πανεπιστήμιο του Marburg, όπου διδάσκει ο Heidegger (σ.σ. Μάρτιν Χάιντεγκερ, 1889-1976, γερμανός φιλόσοφος, εκ των κορυφαίων διανοητών του 20ού αιώνα). Η γοητεία που ασκεί πάνω της ο μεγάλος δάσκαλος είναι ακαταμάχητη, το πάθος που εκτρέφεται δεν μπορεί να χαλιναγωγηθεί. Όλα μετεωρίζονται ανάμεσα στο πνεύμα και στη σάρκα και πολλές φορές το πάθος εκρήγνυται με τρόπο που δεν εντάσσεται σε ελεγκτικούς μηχανισμούς. Η νεαρή Εβραιοπούλα απεγνωσμένα ψάχνει να βρει μια διέξοδο των ερωτικών συναισθημάτων της για τον δάσκαλό της. Και από την πλευρά του ο δάσκαλος αναζητεί και αυτός τρόπους εξαΰλωσης του ερωτικού του πάθους. Ο δαίμων του έρωτος καιροφυλακτεί στη γωνία και εμπλέκει και τους δυο σε μια συναισθηματική ερωτική περιπέτεια, η οποία διαρκεί μέχρι τον θάνατο της Arendt, το 1975.

Όλα όσα μέχρι τώρα είχαν ακουσθεί για τον έρωτά τους ήσαν γνωστά κατά έμμεσο τρόπο από τις βιογραφικές αναφορές για τους δύο φιλοσόφους.

«ΤΑ ΝΕΑ», 14.1.1999, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Rüdiger Safranski και ο Hugo Ott, δύο από τους σημαντικότερους βιογράφους του Heidegger, αναφέρονται διεξοδικά στα βιβλία τους για τη σχέση του Heidegger με την Arendt.Το ίδιο και η Αμερικανίδα Elzbieta Ettinger, η οποία σ’ ένα πρόσφατο βιβλίο της με τον τίτλο «Hannah Arendt – Martin Heidegger. Μια ιστορία» (1995) συστηματοποιεί την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η αισθαντικότητα του Heidegger υπήρξε η συνθήκη για να φουντώσει ο μεγάλος αυτός έρωτας. Τώρα, όμως, διαθέτουμε την ολοκληρωμένη έκδοση της αλληλογραφίας των δύο φιλοσόφων, που επιμελήθηκε η Ursula Lodz στις εκδόσεις Vittorio Klostermann με τον τίτλο «Hannah Arendt, Martin Heidegger. Επιστολές (1925-1975) και άλλα ντοκουμέντα» (1998). Η δημοσίευση των ίδιων των επιστολών δεν αφήνει καμία αμφιβολία, ακόμη και για τον δύσπιστο αναγνώστη, ότι έχουμε να κάνουμε με μια κορυφαία υπαρκτική κατάσταση ανάμεσα σε δύο στοχαστές που είναι ταυτόχρονα και πρωτίστως άνθρωποι με ένστικτα και πάθη.

Δύο εραστές συναντώνται στις αίθουσες διδασκαλίας του πανεπιστημίου. Οι διαλέξεις και τα σεμινάρια του δασκάλου διαπλέκονται με τις καθημερινές επαφές του με τη μαθήτριά του. Η Arendt είναι αποκαλυπτική: «Αλεπού μου, μου έχεις κλέψει την καρδιά μου». Και συνεχίζει: «Θα είχα χάσει το δικαίωμα για ζωή, εάν έχανα την αγάπη μου για σένα». Ο Thomas Mann είναι σημείο πνευματικής αναφοράς και για τους δύο.

Οι πνευματικές τέρψεις περιστρέφονται γύρω από τον Beethoven, τον Bach και τον Rilke. Όσο περνάνε τα χρόνια τόσο η αγάπη τους μεγαλώνει.

Ο Μάρτιν Χάιντεγκερ

Είναι η περίοδος που ο Heidegger γράφει το μείζον έργο της φιλοσοφίας του 20ού αιώνα, το «Είναι και Χρόνος» (1927). Η Arendt, υπακούοντας στις προτροπές του δασκάλου και εραστή της, εγκαταλείπει το Marburg και συνεχίζει τις σπουδές της στη Χαϊδελβέργη. Εκεί θα συνειδητοποιήσει ότι ο Heidegger υπήρξε γι’ αυτήν ο μοναδικός άντρας «στον οποίο έμεινε πιστή και άπιστη, πάντα με αγάπη». Το ερωτικό πάθος έχει κατακτήσει δύο ψυχές που αναζητούν η καθεμιά για τον εαυτό της τη συγκεφαλαίωση του άφατου και του ανείπωτου. Η Arendt θα κάνει δύο γάμους, με τον Günther Anders τον πρώτο και με τον Heinrich Blücher τον δεύτερο. Ο Heidegger θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του (1976) σύζυγος και πατέρας. Η πρώτη τους, όμως, συνάντηση στο Marburg επισκιάζει τη μελλοντική ζωή τους. Θα ακολουθήσουν τα σκοτεινά χρόνια του ναζισμού και οι δυο τους θα τραβήξουν εντελώς διαφορετικούς δρόμους. Ο Heidegger θα σταθεί κοντά στο εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, το οποίο και θα υποστηρίξει, ενώ η Arendt αναγκάζεται να εξορισθεί στην Αμερική, όπου και θα παραμείνει μέχρι το θάνατό της (1975).

Η φλόγα του έρωτα καίει πάνω από τα πνευματικά τους δημιουργήματα. Είναι η ίδια η Arendt που το 1974 ομολογεί: «Κανείς δεν μπορεί να κάνει τις παραδόσεις που έκανες εσύ, ούτε μπόρεσε κανείς πριν από σένα». Είναι η φλόγα του έρωτα που θα ξαναφέρει κοντά δύο ανθρώπους που η λαίλαπα του ναζισμού τούς χώρισε. Τα «δύσβατα μονοπάτια» (Holzwege**) της αγάπης είναι απροσδιόριστα. Η σκληρή αυτοεξορία της Arendt  ακουμπάει στον αισθητικό και ερωτικό ρομαντισμό του Heidegger.

Οι δυο τους συναντήθηκαν σ’ έναν τόπο όπου δεν μπορούν να συναντηθούν οι άνθρωποι του τεχνολογικού πολιτισμού. Συναντήθηκαν σε μια μεθόριο του πάθους και του πνεύματος. Συναντήθηκαν εκεί όπου ενώνεται ο ουρανός και η γη. Στον υπερουράνιο τόπο του ερωτικού πάθους. Ο τόπος αυτός υπήρξε το αρχιμήδειο σημείο της πνευματικής δημιουργίας και των δύο. «Από τις κορφές της παλιάς μου ευτυχίας ένα ανατρίχιασμα ήρθε αποσπερνό» (Novalis). Σίγουρα τα λόγια αυτά του Novalis (σ.σ. σπουδαίος γερμανός λόγιος, ποιητής και φιλόσοφος, 1772-1801) θα αποτελούσαν το κρυφό καταφύγιο του Heidegger στα δύσκολα χρόνια του ναζισμού. Το 1950, με πρωτοβουλία της Arendt, αναζωπυρώνεται η επαφή μεταξύ τους. Τώρα όλα έχουν αλλάξει. Έχουν αποκτήσει άλλο χρώμα. Στον υπερουράνιο τόπο του ερωτικού πάθους έχουν κατοικήσει οι εφιάλτες της ενοχής. Η Arendt ζητεί από τον παλιό δάσκαλό της δείγματα «συγγνώμης» για την εμπλοκή του στον εθνικοσοσιαλισμό.

Ο δάσκαλος Heidegger αναγνωρίζει στο πρόσωπό της έναν άνθρωπο που χάραξε νέους δρόμους στη σκέψη. Το ερωτικό πάθος έχει μετουσιωθεί και καλλιεργείται πια μια φιλική πνευματική σχέση.

Το ερωτικό πάθος της δεκαετίας του ’20 βαραίνει στους ώμους των δύο δημιουργών. Το πνεύμα επικρατεί και νικά κατά κράτος το πάθος. Ο άνθρωπος υποτάσσεται στην πνευματική δημιουργία και αφήνει τον έρωτα να φτιάχνει τη δική του μοίρα πάνω από τα γήινα. Ο απόλυτος έρωτας που σημάδεψε τη ζωή των δύο φιλοσόφων είναι ανεξαργύρωτος. Ετέθη εντός παρενθέσεως, αλλά υπήρξε μεγάλος. Υπήρξε τόσο μεγάλος που ούτε οι ώμοι των δύο φιλοσόφων δεν μπόρεσαν μετά το 1950 να τον σηκώσουν. Το αναπάντητο ερώτημα και για τους δύο το διατυπώνει και πάλι ο Novalis:

«Θα ξανοίγαν της αγάπης
το άσωστο πλούτος
και θα δόξαζαν το θρέψιμο
με σώμα και μ’ αίμα»

Η ερωτική σχέση ανάμεσα στον Heidegger και στην Arendt ήταν η εκδίκηση του έρωτα για πνευματικά δημιουργήματα του ανθρώπου του 20ού αιώνα. Η ερωτική μοίρα δεν αντιζυγιάζει θεωρητικούς πόνους, δεν λογαριάζει ιστορικές κατακτήσεις.

Αυτά είχε γράψει ο συγγραφέας Θεόδωρος Γεωργίου για τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, τη Χάνα Άρεντ και τη μεταξύ τους σχέση ζωής σε κείμενό του που έφερε τον τίτλο «Ένας απόλυτος έρωτας» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» την Πέμπτη 14 Ιανουαρίου 1999.

Ο Θεόδωρος Γεωργίου

Η διαπρεπής φιλόσοφος και πολιτειολόγος Χάνα Άρεντ (Hannah Arendt), γερμανοαμερικανίδα διανοουμένη εβραϊκής καταγωγής και ουμανιστικών αντιλήψεων, γεννήθηκε στο Αννόβερο στις 14 Οκτωβρίου 1906 και απεβίωσε στη Νέα Υόρκη στις 4 Δεκεμβρίου 1975.

*Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, η Χάνα Άρεντ το 1927.

**Τίτλος ενός από τα σημαντικότερα συγγραφικά έργα του Μάρτιν Χάιντεγκερ (1950).