Πάτροκλος Καραντινός: Τι είναι ένα αρχαίο μνημείο

Στις 4 Δεκεμβρίου 1976 έφυγε από τη ζωή, σε ηλικία 73 ετών, ο Πάτροκλος Καραντινός, σημαίνουσα φυσιογνωμία στα αρχιτεκτονικά πράγματα της χώρας μας κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα.

Ο κεφαλληνιακής καταγωγής, αλλά γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη Καραντινός, μια προσωπικότητα διεθνούς ακτινοβολίας, επηρέασε καθοριστικά την αρχιτεκτονική κουλτούρα στην Ελλάδα, καθώς υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής και αντιπροσωπευτική μορφή του λεγόμενου μοντέρνου κινήματος, με έργα που αποπνέουν έναν ιδιαίτερο, δημιουργικό αναστοχασμό.

Ο Καραντινός, μαθητής του Δημήτρη Πικιώνη στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, υπήρξε ο δημιουργός πολλών σχολικών κτιρίων, των Αρχαιολογικών Μουσείων Θεσσαλονίκης και Ηρακλείου, καθώς και κτιριακών μονάδων του ΑΠΘ, στο οποίο μάλιστα δίδαξε ως καθηγητής Αρχιτεκτονικής.

Σχολιάζοντας το ζήτημα των αναστηλώσεων και των ανακατασκευών των αρχαίων μνημείων της χώρας μας, ο Καραντινός, σε άρθρο του που είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Αρχιτεκτονική» (διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο τις δεκαετίες του ’50 και του ’60), έγραφε τα ακόλουθα:

Ο άνθρωπος, αντικρύζοντας το παρόν και σχεδιάζοντας το μέλλον, έχει ανάγκη τις περισσότερες φορές να ξεκινήση από το παρελθόν, για να χαράξη την πορεία του και να στερεώση το σκελετό της ερευνητικής και ανήσυχης σκέψης του. Η προστασία και η αξιοποίηση των ιστορικών και καλλιτεχνικών θησαυρών είναι από τις κυριώτερες φροντίδες κάθε πολιτισμένης χώρας, ιδιαίτερα δε για την Ελλάδα, με τη μακραίωνη και πολυτάραχη ιστορία της, το θέμα αυτό παίρνει σε έκταση και σοβαρότητα ακόμα μεγαλύτερη σημασία.

Στο σταυροδρόμι αυτό της Ανατολής και της Δύσης μεγάλοι πολιτισμοί άνθησαν και άφησαν πλήθος μνημείων. Είναι η μεγάλη κληρονομιά της χώρας μας, που παιδεύτηκε, αγωνίστηκε και δημιούργησε έργα υψηλά, κληρονομιά που δείχνει το δρόμο μιας ζωντανής και δημιουργικής πορείας.

Αυτοπροσωπογραφία του Πάτροκλου Καραντινού

Όλα αυτά τα σημαντικά γεγονότα πρέπει να συνδεθούν με τη σύγχρονη ζωή μας, να την πλουτίσουν και να τη διδάξουν, για να πραγματοποιηθή η ζωντανή εκείνη συνέχεια η οποία δημιουργεί με τους απαραίτητους μετασχηματισμούς και εξελίξεις την αληθινή παράδοση ενός έθνους και καθορίζει τα κύρια και ιδιότυπα χαρακτηριστικά του.

Το θέμα της προστασίας και αξιοποίησης του ιστορικού και καλλιτεχνικού μας παρελθόντος πρέπει να καλύπτη ένα μεγάλο τομέα της σύγχρονής μας παιδείας. Είναι ένα δύσκολο θέμα. Πολλά πράγματα πρέπει να συζητηθούν, γιατί νομίζω πως μια μεγάλη σύγχυση μάς κατέχει.

Ειδικώτερα για τα καλλιτεχνικά έργα και τα μνημεία περασμένων εποχών θα πρέπει να καθορίσουμε τη θέση τους μέσα στη σύγχρονη ζωή. Είναι νεκρά κατάλοιπα πολιτισμών που πέρασαν ή ζωντανά στοιχεία που πλουτίζουν τη ζωή και τη μορφή των πόλεών μας με τη γόνιμη πνευματική και καλλιτεχνική τους ακτινοβολία;

Πολλοί πιστεύουν το πρώτο, κι’ αυτό στάθηκε αφορμή να καταστραφούν πολλά αξιόλογα μνημεία με τη δικαιολογία ότι εμποδίζουν την εξέλιξη των πόλεων ή ότι είναι περιττό να ασχολούμεθα με τη διατήρησή τους. Δεν μπόρεσαν να καταλάβουν ότι ιστορία και τέχνη είναι μεγάλα κεφάλαια για τη ζωή και τη διαμόρφωση των πόλεων, και ότι δεν υπάρχει αντιδικία τού σήμερα με το χθες, αλλά συνθετική συνέχεια ενός ταιριασμένου, ακόμα και στις αντιθέσεις του, πάντοτε εν εξελίξει ζωντανού οργανισμού όπως είναι μία πόλη.

Ο Καραντινός το 1933

Και άλλοι όμως που πιστεύουν στην προστασία και αξιοποίηση των καλλιτεχνικών θησαυρών των περασμένων, φθάνουν και αυτοί τις περισσότερες φορές στο ίδιο αποτέλεσμα, γιατί νομίζουν ότι αξιοποίηση είναι η παράνομη συμπλήρωση – ανακατασκευή ή ένας δήθεν εξωραϊσμός (απαράδεκτη εμπορεία πνευματικών αξιών, φτηνό τουριστικό πνεύμα) που έχουν σαν αποτέλεσμα την καλλιτεχνική και ιστορική παραμόρφωσή τους, αφού με τις επεμβάσεις αυτές παύουν να είναι τα αυθεντικά και σεβάσμια μνημεία των εποχών που τα δημιούργησαν.

Η επίγνωση της μεγάλης σημασίας που έχει για το παρόν και το μέλλον η πνευματική και καλλιτεχνική μας κληρονομιά επιβάλλει τη διαφύλαξή της και την προστασία της από κάθε κακοποίηση.

Ένα αρχαίο μνημείο είναι μια έντονη έκφραση ζωής της εποχής που το δημιούργησε, του χρόνου που πέρασε και των γεγονότων που έζησε στους αιώνες που υπάρχει. Δεν είναι ένα ουδέτερο αντικείμενο που ξαναγίνεται, αλλά μια μορφή με συμπυκνωμένη έννοια μακράς και πλούσιας ζωής, που δεν ξαναζιέται. Πώς λοιπόν μπορούμε εμείς να τα ξαναχτίσουμε χωρίς τη θερμουργό πνοή που τα δημιούργησε, χωρίς ιστορία, χωρίς χρόνο; Αλλά και για ποιο λόγο;

Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

Τι νόημα έχει να χτίζουμε καινούργια τα αρχαία μνημεία, παραμορφώνοντας τα ερείπιά τους, που είναι μια αναμφισβήτητη ιστορική και καλλιτεχνική πραγματικότης, για να τα αντικαταστήσουμε με τα ψυχρά και κενά ομοιώματά τους;

Έχουμε τόσο σύγχρονα ζωτικά προβλήματα να αντιμετωπίσουμε, ώστε δεν θα πρέπει να εξαντλούμε τη δραστηριότητά μας σε έργα χωρίς περιεχόμενο. Άλλωστε διαθέτουμε σήμερα τόσα μέσα (μουσεία, βιβλία, σχέδια, προπλάσματα) για να μελετήσουμε και να οραματισθούμε τους αρχαίους αυτούς πολιτισμούς με βάση τα αυθεντικά στοιχεία τους, άλλοτε καλά διατηρημένα, άλλοτε ερείπια, χωρίς το ενδιάμεσο ξερών κατασκευών και ανούσιων σκηνογραφιών.