Όταν ο Βερλαίν μπήκε στη φυλακή για τον Ρεμπώ

«Ένα πουλάκι στο δεντρί που φαίνεται παραπονιέται/ Τούτη’ η βοή που φτάνει, είν’ από κει, από τη χώρα/ Τι τα ‘καμες, εσύ που κλαις και κλαις, δάκρυα ποτάμι/ τα νιάτα σου –πες, πες μου- εσύ που κλαις/ τι τα ‘χεις κάμει;» Πολ Βερλαίν, «Τον γαλάζιο ουρανό»

Η εικόνα και οι σκέψεις του Πολ Βερλαίν στο ποίημα «Τον γαλανό ουρανό» (εδώ σε μετάφραση Κωστή Παλαμά), που δημοσιεύονται στη «Φρόνηση» του 1881, προέρχονται από τη βελγική φυλακή της Μονς. Εκεί όπου κρατείται το 1873 αφού πυροβολεί και τραυματίζει στο χέρι τον Αρθούρο Ρεμπώ. Το κομβικό περιστατικό στη ζωή και των δύο «καταραμένων» θυμίζει η μικρή έκδοση «Οι φυλακές μου» των εκδόσεων «Οροπέδιο», στη φροντισμένη μετάφραση της Ελένης Σαραμάσκου. Για την ιστορία, τον Ιούλιο εκείνης της χρονιάς ξέσπασε σε έναν δρόμο των Βρυξελλών μια φιλονικία. Όπως περιγράφει ο ίδιος ο Βερλαίν: «Αφορμή ήταν δυο πυροβολισμοί που είχαν ριχτεί πρωτύτερα, από τους οποίους ο πρώτος τραυμάτισε ελαφρά τον έναν εμπλεκόμενο. Ζητήθηκε όμως αμέσως η σχετική συγνώμη και οι δύο φίλοι θεώρησαν το επεισόδιο λήξαν. Στη συνέχεια, όμως, ο δράστης… υπό την επήρεια αψεντιού, πέταξε μια βαριά κουβέντα κι έχωσε το χέρι του στη δεξιά τσέπη του σακακιού του, όπου για κακή του τύχη βρισκόταν το περίστροφο, απασφαλισμένο κι έχοντας ακόμα τέσσερις σφαίρες».

Ο Βερλαίν χρησιμοποιεί επίτηδες τρίτο πρόσωπο. Το εφέ επιτείνει την αποκάλυψη λίγο παρακάτω: «Μετά από συνοπτική ανάκριση, κατά την οποία μάλλον θα λέγαμε ότι ο δράστης ομολόγησε την πράξη του παρά ότι τον κατήγγειλε το θύμα, το όργανο της τάξης τους διέταξε να τον ακολουθήσουν στο δημαρχείο. Ο αστυφύλακας με κρατούσε από το μπράτσο –είναι ώρα πια να παραδεχτώ ότι εγώ ήμουν ο αυτουργός της επίθεσης, την οποία αποπειράθηκα να επαναλάβω, και θύμα ο Αρθούρος Ρεμπώ».

Ήταν η περίοδος που ο Βερλαίν, παντρεμένος με τη Ματίλντ Μωτέ, είχε βίαια ξεσπάσματα λόγω του εθισμού του στο αψέντι, με αποτέλεσμα να επιτίθεται συχνά στη μητέρα, τη σύζυγο και τον γιο του, Ζωρζ. Το 1871 είχε γνωρίσει τον 17χρονο τότε Ρεμπώ και η ερωτική τους σχέση θα διαρκούσε περίπου δύο χρόνια οδηγώντας τους σε περιπλανήσεις στην Ευρώπη (εν μέρει αναγκαστικές, καθώς ο Βερλαίν φοβόταν τις διώξεις εναντίον των κομμουνάρων). Δεν είναι τυχαίο ότι για τον πυροβολισμό ο Βερλαίν τιμωρείται με φυλάκιση δύο χρόνων (συνολικά θα εκτίσει 16 μήνες), ποινή μάλλον αυστηρή, καθώς λειτουργεί επβαρυντικά η ομοφυλοφιλία, «ενδεχομένως κι η συμμετοχή του στην Παρισινή Κομμούνα», όπως σημειώνεται στην έκδοση.

Ο Πολ Βερλαίν το 1892 στο Παρίσι (φωτογραφία του Dornac).

Ο λόγος του για τη φυλακή και το σωφρονιστικό σύστημα δεν είναι καταγγελτικός. Ο ποιητής αποδέχεται την τιμωρία με στωικότητα -σε αντίστιξη, για παράδειγμα, με τον ‘Οσκαρ Ουάιλντ («Μπαλάντα της φυλακής του Ρέντινγκ»). Στη Μονς, άλλωστε, σημειώνεται και η περίφημη «μεταστροφή» του στον καθολικισμό. Κομβική είναι η επίσκεψη του εφημέριου, ο οποίος αντί άλλου αναγνώσματος υποδεικνύει στον έγκλειστο να διαβάσει τις 100 σελίδες για τη Θεία Ευχαριστία από τον «Κατηχισμό της επιμονής» του θεολόγου Ζ.Ζ.Γκωμ. Ο ίδιος ο Βερλαίν περιγράφει στις «Φυλακές» τη μεταστροφή του: «Ξημερώνοντας η μέρα, ένα ωραίο πρωί του Ιουνίου, ένιωσα πως μέσα μου είχε κυριολεκτικά γίνει μια βαθιά, ριζική αλλαγή!… Ήταν αληθινή. Μέσα μου είχε αφυπνιστεί η πίστη και, νομίζω, μια βαθύτερη γνώση, έβλεπα καθαρά κι ένιωθα πως είχα δεχτεί το φως. Βάδιζα στην οδό του μαρτυρίου· είχα μετανιώσει για τα κρίματά μου ενώπιον του Θεού, κι όσο αναλογιζόμουν τη χάρη Του τόσο πιο πικρές ήταν οι τύψεις μου -σήμερα πάντως, όταν ελέγχω τη συνείδησή μου, μου φαίνονται αναμφίβολα υπερβολικές. Άλλωστε, κανείς είναι συχνά υπερήφανος όταν κάνει αυτοκριτική. Και δε διαφέρω από τους περισσότερους ανθρώπους».

Ο Βερλαίν πέθανε από πνευμονία στις 8 Ιανουαρίου 1896. Το εξάσφαιρο περίστροφο Λεφωσσέ με το οποίο είχε πυροβολήσει τον Ρεμπώ πουλήθηκε το 2016 από τους Christie’s έναντι 434.500 ευρώ.