Παύλος Ζάννας: Στον ανοιχτό αέρα

«Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς». Στη γλώσσα μας ο Προυστ πάντα με αυτή τη μικρή φράση θα αρχίζει το μεγάλο του μυθιστόρημα. Κι άσε τους Αγγλοσάξονες να ψάχνονται, να αμφισβητούν, να αλλάζουν το ξεκίνημα τού «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο»… Ο Παύλος Ζάννας, μέσα από τις φυλακές της Αίγινας, το αποφάσισε: ο μικρός Μαρσέλ ποτέ, μα ποτέ, δεν θα πει ακουμπώντας τα παιδικά του μάγουλα στα δροσερά μαξιλάρια του κρεβατιού του καμιά, μα καμιά άλλη. «Για χρόνια πλάγιαζα νωρίς» — η φράση στην οποία ο Παύλος Ζάννας συναντάται με τον Γιώργο Σεφέρη.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 14.12.1989, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είναι υπέροχο για πόσο πολλά πράγματα, σημαντικά πράγματα, ο Παύλος Ζάννας αποφάσισε για μας. Τώρα που έφυγε από κοντά μας τα φέρνουμε ένα-ένα στο μυαλό μας, πάντα κάτι ξεχνάμε, κάτι ανακαλύπτουμε εξίσου σοβαρό και σπουδαίο με τα άλλα, και η απουσία του γίνεται αβάσταχτη. Σχεδόν χαιρόμαστε, που συνειδητοποιούμε ότι οι ευγενικοί, λεπτοί, αθόρυβοι, καλλιεργημένοι άνθρωποι μπορούν ακόμα βαθιά να μας σημαδέψουν, τον καθένα προσωπικά, και όλους μαζί, γενιές και γενιές.

Γιατί τον Παύλο Ζάννα, τον «δικό μας» Παύλο Ζάννα, που ούτε μια ευγενική καλημέρα ίσως να μην του είχαμε πει, δεν τον έφερε δίπλα στα δροσερά μας μαξιλάρια μόνο ο Στρατής Τσίρκας με αυτή την επίμονη και τόσο δικαιωμένη άποψή του ότι το καθήκον μετάφρασης του Προυστ ταίριαζε σε έναν πολιτικό κρατούμενο της χούντας. Κάθε φορά που θα μπαίνουμε σε μια σκοτεινή κινηματογραφική αίθουσα, κάθε φορά που τα βιβλία και οι συγγραφείς θα κερδίζουν μια μικρή νίκη σε έναν κόσμο που θα ’λεγε κανείς ότι τα εχθρεύεται, κάθε φορά που η ελληνική Πολιτεία θα εγκαταλείπει το σύνηθες ύφος και ήθος της και θα πλησιάζει σε ένα δημοκρατικό ιδεώδες, αυτός ο «μεγαλοαστός» εγγονός της Πηνελόπης Δέλτα να είναι σίγουρος ότι εμείς θα του κλείνουμε το μάτι, συνένοχα, χαμογελαστά, πράγμα που ούτε θα τολμούσαμε να το κάνουμε όσο ζούσε.

Να απαριθμήσουμε το έργο του, τα δημιουργήματά του, τα «παιδιά» του —από το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης μέχρι την Εταιρεία Συγγραφέων και το θεσμό των Κινηματογραφικών Λεσχών— θα ’ταν σίγουρα εντυπωσιακό, θα ήταν σίγουρα τρανή απόδειξη τού πώς μπορεί ο χρόνος να κερδηθεί και χωρίς την τελετουργία, τη διαδικασία της μνήμης. Στον ανοιχτό αέρα. Χωρίς την «πρωτογενή» δημιουργία. Με την ευλογία, το χάρισμα, την αυθεντικότητα του «διάμεσου» διανοούμενου, στοχαστή, κριτικού, μεταφραστή, επιμελητή, αριστερού αγωνιστή.

Παύλος Ζάννας: 1929-1989. Ναι, είναι αλήθεια. Η είδηση πέτυχε τον «Ταχυδρόμο» και τη στήλη στο πιεστήριο, ανυποψίαστους.

Αυτό ήταν το κείμενο (τίτλος του, Για χρόνια θα «πλαγιάζουμε νωρίς») με το οποίο είχε αποχαιρετήσει τον Παύλο Ζάννα ο «Ταχυδρόμος», λίγες ημέρες μετά το θάνατό του (o θεσσαλονικιός διανοούμενος, συγγραφέας, κριτικός κινηματογράφου και μεταφραστής απεβίωσε στην Αθήνα στις 6 Δεκεμβρίου 1989, σε ηλικία 60 ετών), στο τεύχος της 14ης Δεκεμβρίου 1989. Στην ίδια σελίδα του περιοδικού, ακριβώς από κάτω, μια φωτογραφία του εκλιπόντος (σ.σ. η κεντρική του παρόντος άρθρου) ήταν διανθισμένη με τις ακόλουθες αράδες:

«Η φωτογραφία βεβαιώνει πως αυτό που βλέπουμε υπήρξε. Αυτό ήταν (δεν είναι πια), αυτό είναι το νόημα κάθε φωτογραφίας. Αυτό όμως που ήταν μας προσφέρεται αποσπασματικά. Είναι ένα στιγμιότυπο, που μας δείχνει μόνο ό,τι έστησε ο φωτογράφος μπροστά στο φακό (δικιά του η επιλογή), ό,τι χωράει στο πλαίσιο που ορίζει η μηχανή και η εκτύπωση στο φωτογραφικό χαρτί. Μένουν απ’ έξω όλα τα άλλα και χίλια δυο πράγματα δίπλα σε όσα η φωτογραφία πιάνει», έγραφε ο Παύλος Ζάννας πέρσι στο περιοδικό «Τέταρτο», σε κείμενό του με τίτλο «Καθώς μαυρίζει το φωτογραφικό χαρτί στον ήλιο…» Σ’ ένα κείμενο στο οποίο συνέδεε, με τρόπο ανεπανάληπτο, το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη «Τελευταίος σταθμός» με μια σειρά φωτογραφιών της εξόριστης στην Ιταλία ελληνικής κυβέρνησης, το 1944 (στον τόπο δηλαδή όπου γράφτηκε το ποίημα). Οι τόποι και οι άνθρωποι, υποστήριζε σ’ εκείνο το γραπτό του ο Παύλος Ζάννας, «ζουν (πολύ περισσότερο παρά στην ιστορία) στην ποίηση και στη μνήμη μας χάρη στους ποιητές. Και μιλούν όπως δεν θα μιλήσει ποτέ μια φωτογραφία». Τώρα, ένα χρόνο μετά, η φωτογραφία του Παύλου Ζάννα δημοσιεύεται χωρίς να υπάρχει ο ίδιος πια — αυτός που, χωρίς ποτέ να έχει γράψει ποιήματα, ήταν σίγουρα ποιητής…