Θεοφανώ: Η βυζαντινή αυτοκράτειρα των σκευωριών και των ελιγμών

Στις 11 Δεκεμβρίου του έτους 969 ο βυζαντινός αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς, που πριν ανέβει στον αυτοκρατορικό θρόνο είχε λαμπρή πορεία ως στρατιωτικός στα πεδία των μαχών, δολοφονήθηκε στην κρεβατοκάμαρά του ενώ κοιμόταν.

Κεντρικά πρόσωπα της σκευωρίας εναντίον του , υπήρξαν η σύζυγός του, Θεοφανώ, και ο εραστής της, ο στρατιωτικός Ιωάννης Τσιμισκής, ο οποίος αμέσως μετά κατέλαβε τον θρόνο.

Η Θεοφανώ, που είχε υπάρξει σύζυγος και άλλου βυζαντινού αυτοκράτορα, του Ρωμανού, παρουσιάζεται από τους ιστοριογράφους ως μια σπανιότατου κάλλους μοχθηρή γυναίκα που δεν δίστασε να οδηγήσει στον θάνατο οποιονδήποτε θα μπορούσε να της στερήσει την εξουσία.

Πάντως, στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο εμβληματικός πεζογράφος, Μ. Καραγάτσης επιχειρεί μια σφαιρική απεικόνιση της ζωής της Θεοφανώς, για την οποία πίστευε πως «η Ιστορία [την] έχει πολύ κακομεταχειριστεί».

Σύζυγος διαδόχου και αλλαγή ονόματος

«Στην Πόλη του 850 μ.Χ. είχε μετοικήσει κι εγκατασταθή ένα Μανιάτης – ο Κρατερός – κάπελας το επάγγελμα.

»Αυτός ο Κρατερός είχε μια θυγατέρα πεντάμορφη, την Αναστασώ. Το πώς ο διάδοχος του θρόνου, ο Ρωμανός, ερωτεύθηκε την Αναστασώ και την παντρεύθηκε, δεν το ξέρουμε.

»Το έθιμο εκείνου του καιρού απαιτούσε ο βασιλιάς να παντρεύεται την πιο όμορφη κοπέλλα του βασιλείου του, άσχετα από φαμίλια, μόρφωση, πλούτο κ.λ.π. Για τον σκοπό αυτόν ωργανώνονταν, επίσημα καλλιστεία.

»Λοιπόν, δεν αποκλείεται η Αναστασώ να ήρθε πρώτη στα καλλιστεία που -ωργανώθηκαν για να βρη νύφη ο Ρωμανός. Επειδή όμως το όνομά της – Αναστασώ- ήταν πολύ…τσοκαρία, της το άλλαξαν με το πολύ αριστοκρατικό “Θεοφανώ”».

Η Θεοφανώ απέκτησε με τον Ρωμανό, γιο του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο δύο γιους, τον Βασίλειο και τον Κωνσταντίνο.

Σόλιδος (ρωμαϊκό νόμισμα) που απεικονίζει τον Κωνσταντίνο Ζ΄ και τον γιο του Ρωμανό Β΄

Αυτοκράτειρα και ύποπτη

Ο πρόωρος θάνατος του Ρωμανού, δημιουργεί έντονες υποψίες για τον ρόλο της Θεοφανώς.

«Μόλις ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος πέθανε, η κρατική εξουσία συγκεντρώθηκε στα χέρια του γυιού του Ρωμανού. (…) Ο Ρωμανός πέθανε νεώτατος με συμπτώματα δηλητηριάσεως.

»Υποψιάσθηκαν, τότε, πως τον φαρμάκωσε η γυναίκα του, η Θεοφανώ. Υποψίες κακόβουλες (…) Τα συμπτώματα του θανάτου του Ρωμανού, κρινόμενα με τα σημερινά επιστημονικά δεδομένα, μάς πείθουν πως επρόκειτο για διάτρηση του στομάχου από έλκος του δωδεκαδακτύλου.

Απειλή

Ο θάνατος του αυτοκράτορα – συζύγου της και η ιδιαίτερα νεαρή ηλικία των δύο της γιων φέρνουν την εξουσία του Βυζαντίου στα χέρια της Θεοφανώς. Κάτι τέτοιο όμως δεν θα μπορούσε να συνεχιστεί επί μακρόν και αυτό ήταν κάτι που το γνώριζε καλά και η ίδια.

»Χήρα τώρα “ο βασιλεύς” Θεοφανώ εξασκεί την εξουσία, δεδομένου ότι οι δυό γυιοί της – και συμβασιλείς της – είναι ανήλικοι. Καταλαβαίνει, όμως, την αδυναμία της να κυβερνήση ικανοποιητικά.

»Βλέπει πως η κοινή γνώμη , ανησυχώντας, απαιτεί η κυβέρνηση να ανατεθή σε κάποιον ικανώτερο.

»Κι αυτός ο ικανώτερος – που η κοινή γνώμη τον προωθεί προς την κυβέρνηση – είναι ο στρατηγός Νικηφόρος Φώκας.

»Η Θεοφανώ πληροφορείται πως ο Νικηφόρος, έχοντας την υποστήριξη του λαού, ετοιμάζει πραξικόπημα για να εκθρονίση εκείνη και τους δύο γυιούς της.

»Η εκθρόνιση, εκείνο τον καιρό, σήμαινε, για μεν τη Θεοφανώ, κλείσιμο σε μοναστήρι, για δε τα δύο αγοράκια της, τύφλωση, ευνουχισμό ή και θανάτωση.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 13.9.1958, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»

Πολιτικός ελιγμός

»Πώς, λοιπόν να αποτρέψη το φοβερό αυτό ενδεχόμενο; Πώς σαν καλή μητέρα, να σώση τα παιδιά της από τον φοβερό και επικείμενο κίνδυνο; Άλλος τρόπος δεν υπήρχε παρά να παντρευτή τον Νικηφόρο Φωκά.

»Ο πολιτικός ελιγμός της πέτυχε. Όντας “βασιλεύς βασιλέων”,  η Θεοφανώ διέταξε τον πατριάρχη να στέψη το Νικηφόρο βασιλέα. Κατόπιν τον παντρεύτηκε και του μεταβίβασε την άσκηση της βασιλικής εξουσίας.

»Φρόντισε όμως να μην κάνει παιδιά μαζί του. Και τούτο επειδή ο Νικηφόρος φυσικό ήταν να ευνοήση τα δικά του παιδιά, εις βάρος των παιδιών του μακαρίτη Ρωμανού».

Ως αιτία για το ότι δεν απέκτησαν παιδιά ο Νικηφόρος Φωκάς και η Θεανώ έχει εκφραστεί και η άποψη ότι ο Φωκάς, αφού έχασε την πρώτη του γυναίκα, Στεφανώ, έδωσε όρκο αγνότητας για το υπόλοιπο της ζωής του.

Ο έρωτας με τον Τσιμισκή

»Πενηντάρης ασχημάντρας ήταν ο Νικηφόρος. Εικοσιπεντάχρονη καλλονή η Θεοφανώ. Από συμφέρον τον παντρεύτηκε…Διόλου λοιπόν περίεργο ότι ερωτεύθηκε και έγινε ερωμένη του στρατηγού Ιωάννη Τσιμισκή, αυτού του γοητευτικού σαραντάρη.

»Με την διαφορά πως ποτέ ο έρωτας δεν μπορούσε να επηρεάση την πολιτική γραμμή αυτής της διαβολογυναίκας. Σκοπός της ήταν να εξασφαλισθή η ζωή, η σωματική ακεραιότης και ο θρόνος των παιδιών της.

»Εφό’ όσον ο δεύτερος σύζυγός της – ο Νικηφόρος Φωκάς – εγγυόταν αυτό το σκοπό, ουδέποτε θα στοχαζόταν να τον ξεφορτωθή.

Η πτώση του Νικηφόρου Φωκά

»Αλλά ο Νικηφόρος, μολονότι κυβερνούσε το κρατός περίφημα, έγινε φοβερά αντιδημοτικός (οι Έλληνες τα πάντα συγχωρούν στον κυβερνήτη τους, εξόν απ’ την…αξιοσύνη!).

»Όντας ουσιαστικά δημοκράτης, χτύπησε αλύπητα την πλουτοκρατία των μεγαλοτσιφλικάδων. Κι εκείνοι, καλά ωργανωμένοι, εξαπόλυσαν μια άγρια δυσφημιστική και συκοφαντική εκστρατεία εναντίον του.

»Όπως συμβαίνει συνήθως, ο λαός – τυφλός και ανόητος – έπεσε στην πλεκτάνη που του έστησαν οι εχθροί του, οι τσιφλικάδες και ζητούσε επί πίνακι την κεφαλήν του Νικηφόρου Φωκά, του ευεργέτη του…

»Η Θεοφανώ οσμίζεται τον άνεμο κι ανησυχεί. Πραξικόπημα απειλείται. Κάποιος στρατηγός – ποιος;- σκοπεύει να ανατρέψη τον Φωκά, εκείνη και τους δυό γυιούς της, για να σφετερισθή το θρόνο.

»Είναι όμως αισιόδοξη. Πιστεύει ότι ο δυναμικός Φωκάς θα συντρίψη τους εχθρούς του.

Η είσοδος του Νικηφόρου Φωκά στην Κωνσταντινούπολη για τη στέψη του

Εγκατάλειψη

»Δυστυχώς, ο Φωκάς πέφτει έξαφνα σε κρίση νευρασθένειας και ηττοπάθειας (μπρεκντόουν, όπως θα λέγαμε σήμερα). Αηδιασμένος από την αγνωμοσύνη του λαού, διαδηλώνει την απόφασή του να παραιτηθή από τον θρόνο και να καλογερέψη στο Άγιον Όρος.

–       Πού μας παρατάς, εμένα και τα παιδιά μου; Του λέει η Θεοφανώ. Αν παραιτηθής, κάποιος άλλος στρατηγός θα αναρριχηθή στο θρόνο πραξικοπηματικά και, μάλλον, δεν θα σεβασθή τα δικαιώματα και τη ζωή των παιδιών μου…

–       Αδιαφορώ! Ήταν η απάντηση του Νικηφόρου Φωκά.

»Μπροστά σ’ αυτή την κατάσταση, η Θεοφανώ δεν μπορούσε να μείνη με σταυρωμένα χέρια. Επρόκειτο για τον θρόνο των παιδιών της. Κάτι περισσότερο: Για τη ζωή τους!

»Εγκαταλελειμμένη από το Νικηφόρο Φωκά, δεν είχε άλλη λύση παρά να προλάβη, με δικό της πραξικόπημα, το πραξικόπημα του αγνώστου στρατηγού. Να παραμείνη μόνη της στο θρόνο, αποκλειόταν απολύτως.

»Η κοινή γνώμη απαιτούσε άντρα για κυβερνήτη του κράτους και μάλιστα άντρα ικανό. Ο Ιωάννης Τσιμισκής ήταν, οπωσδήποτε, το πιο κατάλληλο πρόσωπο. Έρωτας σφοδρός τον ένωνε με την Θεοφανώ. Ανεβαίνοντας στο θρόνο, θα σεβόταν απόλυτα τα δικαιώματα των παιδιών της.

(…)

Η δολοφονία

»Με τη βοήθεια της Θεοφανώς, ο Τσιμισκής δολοφόνησε τον Φωκά. Κατά το Σύνταγμα του Βυζαντίου, έπρεπε η Θεοφανώ (μοναδικός πια ουσιαστικός φορεύς της πολιτικής εξουσίας) να διατάξη τον πατριάρχη να στέψη βασιλιά τον Τσιμισκή.

»Αλλά ο Τσιμιστκής, πονηρότατα φερόμενος, ενήργησε εντελώς διαφορετικά. Αμέσως μετά το φόνο του Φωκά πήγε στα Πατριαρχεία χωρίς τη Θεοφανώ και έπεισε τον πατριάρχη να τον στέψη βασιλιά, ενεργώντας εξ ιδίας πρωτοβουλίας.

»Ο πατριάρχης, ενεργώντας εξ ιδίας πρωτοβουλίας. Ο πατριάρχης, ενεργώντας έτσι, ανέλαβε πολιτικές ευθύνες. Σκέφθηκε πώς μετά τον θάνατο του Φωκά, έπρεπε το γρηγορώτερο να τερματισθή η κυβερνητική κρίση, πριν εκφυλισθή σε πολιτική ανωμαλία.

»Μοναδικός τρόπος ήταν ν’ ανέβη στο θρόνο ο Τσιμισκής – ως ο καταλληλότερος – όχι όμως “διά” της Θεοφανώς. Αυτό το ενδεχόμενο θα είχε συνέπεια τον γάμο της χήρας του Φωκά με τον δολοφόνο του, λίγες μόνον ώρες ύστερα από τη δολοφονία!

»Το σκάνδαλο θα ήταν τρομερό! Επί πλέον ο πατριάρχης παραδέχθηκε να στέψη τον Τσιμισκή μόνον αφού οι συνένοχοι των ωμολόγησαν ότι εκείνοι σκότωσαν τον Φωκά, κι ότι ο Τσιμισκής έκανε τ’ αδύνατα δυνατά για να εμποδίση το φονικό.

Εξορία

»Έτσι σώθηκαν τα προσχήματα…Και κάτι άλλο: ο πατριάρχης απαίτησε να εξορισθή η Θεοφανώ.

»Ο Τσιμισκής θα ήταν πολύ ανόητος να μη δεχθή τους όρους του πατριάρχη. Θυσίασε τον έρωτα στην πολιτική ανάγκη. Τον έρωτα; Πολύ αμφίβολο αν πράγματι αγαπούσε τη Θεοφανώ…

»Το γκρέμισμα των ονείρων της Θεοφανώς ήταν τραγικό! Έφυγε λυσσώντας για την εξορία, μολονότι ο τέως εραστής της, της ωρκίσθηκε ότι θα σεβασθή τα δικαιώματα των παιδιών της. Τι εγγύηση όμως είχε ότι ο Τσιμισκής θα κρατούσε τον όρκο του;

»Κι όμως τον κράτησε. Όταν πέθανε, μετά οχτώ χρόνια, η κρατική εξουσία ήρθε ομαλότατα στον πρωτότοκο γυιό της Θεοφανώς, τον Βασίλειο τον Β’.

»Πρώτη φροντίδα του νέου «βασιλεύοντος» βασιλιά, ήταν ν’ ανακαλέση την Θεοφανώ από την εξορία και να της ξαναδώση όλες τις τιμές της βασιλικής της ιδιότητας.

»Απόδειξη πως ο γυιός εδικαίωσε πέρα ως πέρα τη μητέρα του. Αναγνώρισε ότι στη μάνα του χρωστούσε τον θρόνο και τη ζωή του.

»Και αυτός ο γυιός, δεν ήταν ο πρώτος τυχών βασιλίας που ανέβηκε στον θρόνο μόνο γιατι ήταν κληρονόμος του. Ήταν ο Βασίλειος ο Β’ ο Βουλγαροκτόνος. Μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της Ελληνικής Ιστορίας!».