40 χρόνια cyberpunk – Ένα δυστοπικό μέλλον που μοιάζει πολύ αληθινό σήμερα

Το cyberpunk σκιαγράφησε ένα σχεδόν προφητικό πορτρέτο της σύγχρονης κοινωνίας. Ιδού γιατί.

«Ο ουρανός ήταν το τέλειο αδιατάρακτο μπλε μιας τηλεοπτικής οθόνης, συντονισμένης σε ένα νεκρό κανάλι». Αυτή είναι η εναρκτήρια φράση του εμβληματικού μυθιστορήματος «Νευρομάντης» του Γουίλιαμ Γκίπσον, που εκδόθηκε το 1984 – την ίδια χρονιά που ο Τζορτζ Όργουελ έθεσε την αυταρχική δυστοπία του 1984, με τον Μεγάλο Αδελφό να παρακολουθεί τους πάντες.

Ωστόσο, η δυστοπία του Γκίπσον διέφερε ως προς τη φύση της και θεωρείται ευρέως ως η γέννηση του cyberpunk.

«Εκείνη τη δεκαετία, η τεχνολογία άρχισε να διεισδύει στην καθημερινή ζωή, με την εμφάνιση των προσωπικών υπολογιστών και των βιντεοπαιχνιδιών (ο Pac-Man έκανε το ντεμπούτο του το 1980), και ο καπιταλισμός βρισκόταν στα πρόθυρα της χαλάρωσης των περιορισμών που συγκρατούσαν τη συντριπτική του δύναμη» γράφει ο Sergio C. Fanjul στην El País.

Γουίλιαμ Γκίμπσον / Photo: Wikimedia Commons

Cyberpunk – Μεταμοντερνισμός και ύστερος καπιταλισμός

Το λογοτεχνικό είδος του cyberpunk γεννήθηκε ως επαναστατικό τέκνο της κλασικής επιστημονικής φαντασίας, οραματιζόμενο ένα ζοφερό μέλλον που, σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία, ο κόσμος μας μοιάζει όλο και περισσότερο.

Ο αείμνηστος κριτικός λογοτεχνίας, φιλόσοφος και μαρξιστής, Φρέντρικ Τζέιμσον, περιέγραψε το cyberpunk ως έναν νέο ρεαλισμό: «Η ύψιστη λογοτεχνική έκφραση, αν όχι του μεταμοντερνισμού, τότε του ύστερου καπιταλισμού».

O «Νευρομάντης» ακολουθεί την ιστορία του Case, ενός από τους καλύτερους χάκερ στον κυβερνοχώρο, ο οποίος πέφτει σε δυσμένεια αφού κλέβει από τους εργοδότες του, οι οποίοι, για εκδίκηση, καταστρέφουν το νευρικό του σύστημα και την ικανότητά του να συνδέεται.

Περιέχει όλα τα κλασικά στοιχεία του είδους: τεράστιες εταιρείες που ελέγχουν τον κόσμο απέναντι σε αδύναμα κράτη (που σήμερα αναφέρονται ως τεχνοφεουδαρχία), την άνοδο της τεχνητής νοημοσύνης σε μια υπερτεχνολογική κοινωνία, τις απειλές για την κυβερνοασφάλεια και την ακραία κοινωνικοοικονομική ανισότητα.

Οι πόλεις είναι σκοτεινές, με γρήγορο ρυθμό, βρώμικες και αδίστακτες, μια εικόνα αστικής παρακμής που πιθανώς επηρεάστηκε από την αστική κρίση της δεκαετίας του 1970.

«Δεν υπάρχει πλέον χρόνος για νοσταλγία. Η υπερ-επιταχυνόμενη ροή έχει φάει προ πολλού τα τηγανισμένα μυαλά μας στο πιάτο»

«Νευρομάντης» του Γουίλιαμ Γκίπσον

«Πολύ αργά για να γυρίσουμε πίσω»

«Αυτή είναι η ουσία της “υψηλής τεχνολογίας, χαμηλής ζωής” – ο συνδυασμός της τεχνολογίας αιχμής και ενός ολοένα και πιο άθλιου βιοτικού επιπέδου, επειδή είναι λάθος να συγχέουμε την καινοτομία με την πρόοδο» σημειώνει ο Sergio C. Fanjul στην El País.

Όλα αυτά μοιάζουν τρομακτικά οικεία. «Δεν υπάρχει πλέον χρόνος για νοσταλγία. Η υπερ-επιταχυνόμενη ροή έχει φάει προ πολλού τα τηγανισμένα μυαλά μας στο πιάτο- το πρώτο και τελευταίο μάθημα του cyberpunk είναι ότι είναι πάντα πολύ αργά για να γυρίσουμε πίσω», λέει ο Federico Fernández Giordano, διευθυντής των εκδόσεων Holobionte Ediciones της Ισπανίας.

Blade Runner (1982)

«Ο Νευρομάντης είχε καταστροφικό αντίκτυπο στην επιστημονική φαντασία»

Το λογοτεχνικό ύφος του «Νευρομάντη» ευθυγραμμίζεται απόλυτα με τη θεματολογία του: μια πληθώρα δεδομένων που παραπέμπει στην υπερφόρτωση πληροφοριών, αναμειγνύεται με τεχνολογικές μεταφορές και τον αδυσώπητο ρυθμό μιας καταναλωτικής κοινωνίας.

«Ο Νευρομάντης είχε καταστροφικό αντίκτυπο στην επιστημονική φαντασία, όχι μόνο λόγω του θέματός του αλλά και λόγω του τρόπου με τον οποίο ο Γκίμπσον χρησιμοποιεί τη γλώσσα», λέει ο συγγραφέας Rodolfo Martínez, που θεωρείται πρωτοπόρος του είδους στην Ισπανία με το μυθιστόρημά του La sonrisa del gato (Το χαμόγελο της γάτας), του 1995.

Άλλοι σημαντικοί συγγραφείς, όπως ο Bruce Sterling και ο John Shirley, ήταν επίσης θεμελιώδεις για την ανάπτυξη του είδους.

Η ανθολογία Mirrorshades, την οποία επιμελήθηκε ο Sterling, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην καθιέρωση αυτής της δυναμικής λογοτεχνικής σκηνής το 1986, η οποία επεκτάθηκε περαιτέρω με έργα των Neal Stephenson (Snow Crash, 1992) και Richard K. Morgan (Altered Carbon, 2002).

Ο Γουίλιαμ Γκίμπσον, ο οποίος είχε ήδη επινοήσει τον όρο «κυβερνοχώρος» στο διήγημά του Burning Chrome το 1982, προέβλεψε την εμφάνιση του περισσότερο από μια δεκαετία προτού αυτός γίνει συνώνυμο του διαδικτύου.

Το cyberpunk τείνει να μένει κοντά στο παρόν: δεν διαδραματίζεται «πολύ καιρό πριν, σε έναν γαλαξία πολύ, πολύ μακριά», αλλά σχεδόν εδώ, σχεδόν τώρα

Η ανθολογία Mirrorshades, την οποία επιμελήθηκε ο Bruce Sterling

«Αυτό που δεν έχει ποτέ προβλεφθεί είναι τα smartphones»

«Η επιστημονική φαντασία δεν προσποιείται ότι προβλέπει το μέλλον- φαντάζεται μόνο ένα πιθανό μέλλον. Ο Ιούλιος Βερν δεν φαντάστηκε το υποβρύχιο- εμπνεύστηκε από τα υπάρχοντα μικρά υποβρύχια. Έχουν προβλεφθεί πράγματα, αλλά πάντα με βάση κάτι που ήδη υπάρχει. Αυτό που δεν έχει ποτέ προβλεφθεί, ωστόσο, είναι τα smartphones», σκέφτεται ο Martínez.

Στην πραγματικότητα, το αρχικό δίκτυο Arpanet υπήρχε ήδη τη δεκαετία του 1980, και τα δίκτυα υπολογιστών μπήκαν σε ταινίες, όπως το War Games (John Badham, 1983), όπου ο πρωταγωνιστής χρησιμοποιεί ένα τηλεφωνικό μόντεμ για να αποκτήσει πρόσβαση σε στρατιωτικούς υπολογιστές και παραλίγο να προκαλέσει πυρηνικό πόλεμο, σαν να επρόκειτο για διαδικτυακό παιχνίδι.

Η ιδέα των δικτύων υπολογιστών κυκλοφορούσε ήδη εκείνη την εποχή στους στρατιωτικούς, τεχνολογικούς και ακαδημαϊκούς κύκλους.

Ωστόσο, το cyberpunk τείνει να μένει κοντά στο παρόν: δεν διαδραματίζεται «πολύ καιρό πριν, σε έναν γαλαξία πολύ, πολύ μακριά», αλλά σχεδόν εδώ, σχεδόν τώρα.

«Με την άφιξή του, ο τεχνο-ουτοπισμός που είχε τροφοδοτήσει μεγάλο μέρος της επιστημονικής φαντασίας του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα μεταμορφώνεται σε έναν ζοφερό εφιάλτη, που παραμονεύει στη γωνία, σε ένα κοντινό μέλλον που μπορεί να είναι ήδη εδώ – όπως η σκοτεινή πλευρά της ιδεολογίας που εκπορεύεται από τη Silicon Valley» συνεχίζει ο ο Sergio C. Fanjul στην El País.

«Η τεχνολογία έχει συγχωνευτεί με το σώμα. Τα εμφυτεύματα, η ακραία προσθετική, τα μερικώς ρομποτικά σώματα και η συνεχής σύνδεση με τον κυβερνοχώρο σηματοδοτούν την ανθρώπινη απαξίωση: το μυαλό μας μπορεί να αντιγραφεί, να επεξεργαστεί, να επανεγκατασταθεί και να πωληθεί»

Νέον και απαισιοδοξία

Αυτός ο απαισιόδοξος φουτουρισμός διαδραματίζεται σε έναν σκοτεινό κόσμο που δανείζεται σε μεγάλο βαθμό από το είδος του νουάρ, ιδίως από τις hardboiled ταινίες του Ρέιμοντ Τσάντλερ και του Ντάσιελ Χάμετ: περιθωριοποιημένοι χαρακτήρες, απόκληροι και επαναστάτες, νυχτερινά και παρακμιακά περιβάλλοντα, συνεχής βροχή και ομίχλη και μια σκληρή κοινωνία όπου όλοι προσπαθούν απλώς να επιβιώσουν.

Αλλά όλα αυτά φωτίζονται από φώτα νέον και είναι γεμάτα καλώδια. Σε αυτό το περιβάλλον, οι χαρακτήρες, αντί να φορούν καπέλα και καμπαρντίνες, συχνά διαθέτουν τεχνολογικές τροποποιήσεις στο σώμα ή το μυαλό τους και καταναλώνουν περισσότερη δεξτροαμφεταμίνη παρά ουίσκι με πάγο.

«Η τεχνολογία έχει συγχωνευτεί με το σώμα. Τα εμφυτεύματα, η ακραία προσθετική, τα μερικώς ρομποτικά σώματα και η συνεχής σύνδεση με τον κυβερνοχώρο σηματοδοτούν την ανθρώπινη απαξίωση: το μυαλό μας μπορεί να αντιγραφεί, να επεξεργαστεί, να επανεγκατασταθεί και να πωληθεί», εξηγεί ο συγγραφέας Luis Carlos Barragán, ειδικός στον τρόμο και τη νέα παράξενη επιστημονική φαντασία.

Οι αναμνήσεις τους θα «χαθούν στο χρόνο, όπως τα δάκρυα στη βροχή»

Η πεμπτουσία της cyberpunk ταινίας είναι το Blade Runner του Ρίντλεϊ Σκοτ, βασισμένο στο μυθιστόρημα του Φίλιπ Κ. Ντικ, «Το Ηλεκτρικό Πρόβατο», το οποίο έθεσε τις οπτικές βάσεις για την αισθητική του είδους.

Σε αυτήν, ο αστυνομικός Rick Deckard, τον οποίο υποδύεται ο Χάρισον Φορντ, αναλαμβάνει να «αποσύρει» επαναστατημένα ανδροειδή (replicants), τα οποία είναι πρακτικά δυσδιάκριτα από τους ανθρώπους.

Αυτά τα αντίγραφα έχουν βιώσει εξαιρετικά πράγματα, αν και, όπως αναφέρει ο περίφημος τελικός μονόλογος, οι αναμνήσεις τους θα «χαθούν στο χρόνο, όπως τα δάκρυα στη βροχή».

Είναι ενδιαφέρον ότι το Blade Runner είναι περισσότερο ένας πρόδρομος του cyberpunk παρά ένα καθαρό παράδειγμα, καθώς κυκλοφόρησε το 1982, δύο χρόνια πριν από τον «Νευρομάντη».

Δεν αναφέρεται άμεσα στον κυβερνοχώρο, οπότε πολλοί το θεωρούν προάγγελο παρά μια ολοκληρωμένη cyberpunk ταινία.

O Φίλιπ Κ. Ντικ που έγραψε το «Ηλεκτρικό Πρόβατο» / Photo: Wikimedia Commons

Η έννοια της κυβερνοτρομοκρατίας

«Το Cyberpunk είναι στην πραγματικότητα ένα μείγμα της ατμόσφαιρας του Blade Runner και της τεχνολογίας μιας άλλης ταινίας του 1982, του Tron, που εξερευνούσε τον εικονικό χώρο», εξηγεί ο Martínez.

Μια καθοριστική συμβολή ήρθε αργότερα με το The Matrix (αδελφές Γουατσόφσκι, 1999), που αφηγείται την ιστορία ευφυών μηχανών που υποδουλώνουν την ανθρωπότητα προσφέροντας μια προσομοιωμένη πραγματικότητα.

Άλλες αξιοσημείωτες ταινίες είναι το «Ολική Επαναφορά» (Πολ Βερχόφεν, 1990), στο οποίο ένας εργάτης δραπετεύει στον Άρη από μια υπερπληθυσμιακή Γη για να ανακαλύψει ότι οι αναμνήσεις του έχουν εμφυτευτεί, το «Ghost in the Shell» (αρκετές προσαρμογές anime και μια ταινία ζωντανής δράσης από τον Ρούπερτ Σάντερς το 2017), η οποία διερευνά τη σχέση μεταξύ σώματος, νου και τεχνολογίας μέσω μιας αστυνομικής δύναμης cyborg που ειδικεύεται στην κυβερνοτρομοκρατία- και «Akira» (Κουτσιχίρο Οτόμο, 1988), ένα anime που διαδραματίζεται σε ένα Νέο Τόκιο μετά τον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο που κατακλύζεται από συμμορίες μηχανόβιων.

«Είναι σαν το cyberpunk να μην εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1980 ως μια δυστοπία που πρέπει να αποφύγουμε, αλλά ως ένα διεστραμμένο σχέδιο που έπρεπε να ολοκληρώσουμε»

Είναι ο σημερινός κόσμος cyberpunk;

«Είναι σαν το cyberpunk να μην εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1980 ως μια δυστοπία που πρέπει να αποφύγουμε, αλλά ως ένα διεστραμμένο σχέδιο που έπρεπε να ολοκληρώσουμε», λέει ο Barragán.

Αν αναλογιστεί κανείς τα χαρακτηριστικά του κόσμου του cyberpunk -όπως η υποχώρηση του κράτους υπέρ των μεγάλων εταιρειών, μια υπερτεχνολογικοποιημένη κοινωνία, η τεχνητή νοημοσύνη, η εξέχουσα θέση του κυβερνοχώρου, η αυξανόμενη ανισότητα και η επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης- είναι δύσκολο να μην αναγνωρίσει την ομοιότητα με τον δικό μας κόσμο.

Αυτός ο «ρεαλισμός», όπως τον αποκάλεσε ο Fredric Jameson, μοιάζει πάρα πολύ οικείος.

Ενώ η πραγματικότητά μας αντικατοπτρίζει όλο και περισσότερο τον cyberpunk κόσμο, η εξωτερική εμφάνιση μπορεί να μην είναι τόσο ζοφερή. Η αισθητική συχνά γυαλίζεται με ένα στρώμα κομψού σχεδιασμού και αφελούς αισιοδοξίας, αλλά ίσως μόνο στη Δύση.

«Ο κόσμος δεν φαίνεται τόσο όμορφος σε άλλα μέρη», λέει ο Barragán. «Αρκεί να κάνετε μια βόλτα στα καλωδιωτά σοκάκια του παλιού Δελχί, στις υπερπληθυσμιακές γειτονιές της Λίμα ή της Μπογκοτά. Το μέλλον είναι ήδη εδώ, απλώς δεν είναι ισομερώς κατανεμημένο».

«Το Cyberpunk αντιπροσωπεύει αυτόν τον καπιταλισμό»

Το Cyberpunk έχει επηρεάσει σημαντικά τη σύγχρονη σκέψη, όχι μόνο διαμορφώνοντας τα έργα στοχαστών όπως ο Τζέιμσον και ο Φίσερ, αλλά και συνδεόμενο με τις ιδέες του Ζαν Μποντιγιάρ, του Νικ Μπρόστρομ, του Φράνκο «Bifo» Μπεράρντι και των υπερανθρωπιστικών κινημάτων.

Διαπλέκεται με την κουλτούρα των χάκερ και τις προκλητικές ιδέες του Νικ Λαντ και της Cybernetic Culture Research Unit (CCRU).

«Η σχέση μεταξύ αυτού του είδους και της φιλοσοφίας υπήρξε ένα από τα πιο συναρπαστικά κεφάλαια της σκέψης τις τελευταίες δεκαετίες. Το Cyberpunk ήταν ένας επιταχυντής της φιλοσοφίας» σχολιάζει ο Sergio C. Fanjul στην El País.

Το Cyberpunk αποκαλύπτει τη σκοτεινή πλευρά του σημερινού συστήματος. «Νομίζω ότι το βασικό πρόβλημα πολλών κακών είναι η λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο προσπαθεί να κάνει κάθε τεχνολογική καινοτομία κερδοφόρα με οποιοδήποτε κόστος», λέει ο Martínez. «Το Cyberpunk αντιπροσωπεύει αυτόν τον καπιταλισμό».

*Με στοιχεία από elpais.com | Αρχική Φωτό: Σκηνή από την ταινία Blade Runner / Warner Bros