[…]

Οι περισσότεροι ιστορικοί συμπίπτουν —στη σύγχρονη έρευνα— στην εκτίμηση πως οι πόλεμοι δεν πρέπει να θεωρούνται αναπόφευκτοι. Γιατί είναι τόσοι οι παράγοντες και οι συγκυρίες που διαμορφώνουν τις «ώριμες συνθήκες» για την έκρηξη, που μπορεί να μη συμπέσουν την κρίσιμη στιγμή. Κι αντί για σύγκρουση, να επιφέρουν εκτόνωση.

Αν επομένως ο καθιερωμένος πόλεμος μπορεί να μην είναι αναπόφευκτος, πολύ περισσότερο ισχύει η αρχή αυτή για τον εμφύλιο πόλεμο. Ο Δεκέμβριος του 1944 ήταν η προανάκρουση του κύριου εμφύλιου πολέμου του 1946-49 και η πηγή του. Από πλευράς αριστερού αντιστασιακού κινήματος ήταν επανάσταση: εναντίον του παλιού προπολεμικού κατεστημένου. Κι επειδή τη στιγμή της σύγκρουσης το κατεστημένο αυτό ήταν αδύνατο, αντίπαλοι της επανάστασης αυτής ήσαν και οι Άγγλοι, που ήθελαν να το παλινορθώσουν στην απαράλλακτη μορφή που το άφησαν όταν έφευγαν, τον Απρίλη του ’41: απολυταρχικό με ψήγματα συνταγματικών ελευθεριών, που είχαν υποσχεθεί οι ελληνικές κυβερνήσεις του εξωτερικού με την επαναφορά σε ισχύ του Συντάγματος του 1911.


«ΤΟ ΒΗΜΑ», 25.12.1980, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ανοίγοντας σήμερα τον προσωρινό φάκελο του Δεκεμβρίου του ’44 είναι δυνατό να προσδιορίσουμε αν από τους φορείς της σύγκρουσης μπορούσε να εκπορευτεί μια ομαλή εξέλιξη.

Τρεις ήταν στην πραγματικότητα οι πρωταγωνιστές του δράματος του Δεκεμβρίου: η κυβέρνηση, που εκπροσωπούσε κατά κύριο λόγο τον αστικό πολιτικό κόσμο, το ελληνικό αριστερό αντιστασιακό κίνημα και οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις. Από τους τρεις, μόνον οι τελευταίοι επείγονταν και κινούνταν με προδιαγεγραμμένο σχέδιο: να υποτάξουν την αντίσταση, κατ’ αρχήν με πολιτικά και διπλωματικά μέσα. Αν αυτά δεν επαρκούσαν, να χρησιμοποιήσουν και βία.


Η κυβερνητική πλευρά είχε συνείδηση της δύναμης του ελληνικού αριστερού αντιστασιακού κινήματος. Κι απέβλεπε με πολιτικά μέσα στην εξουδετέρωση του κέντρου βάρους: του οπλισμού της Αριστεράς, που της ενίσχυε αποφασιστικά την παρουσία και τη στιγμή εκείνη και στην υπό διαμόρφωση νέα μεταπολεμική δημόσια ζωή του τόπου.

Το αριστερό αντιστασιακό κίνημα ήταν ο ουσιαστικός ρυθμιστής τη στιγμή της απελευθέρωσης της χώρας. Ο συσχετισμός των πολιτικών δυνάμεων ήταν τέτοιος, που χωρίς την άμεση συμμετοχή του στις πολιτικές εξελίξεις δεν μπορούσε να νοηθεί αντιπροσωπευτική πορεία προς την ομαλότητα. Από την πλευρά του το αντιστασιακό κίνημα έδειξε με τους χειρισμούς του πως δεν έκανε σωστή εκτίμηση των αντικειμενικών δεδομένων, σε στιγμές μεγάλου πολέμου, που συνεχιζόταν. Δεν αξιολόγησε τα στοιχεία που διέθετε, στερήθηκε στρατηγικής, άλλαξε πολλές φορές τακτική και πολιτική, και τελικά ξόδεψε τη δύναμη που διέθετε χωρίς σχεδόν κανένα αντάλλαγμα. Και όταν νόμισε πως έπρεπε να ρίξει όλη του τη δύναμη στην πλάστιγγα, διάλεξε τις προϋποθέσεις και δημιούργησε το ίδιο τους όρους, που για κάθε ώριμο και ψύχραιμο παρατηρητή θα οδηγούσαν αναπόφευκτα στην ήττα.


Υπήρχαν πάρα πολλά όχι μόνο ενδεικτικά μα και αποτρεπτικά δεδομένα για μια πορεία σαν αυτή που ακολούθησε η ηγεσία —και ιδιαίτερα της άκρας Αριστεράς, του αντιστασιακού κινήματος— από το Μάρτιο του 1944 μέχρι τη Βάρκιζα. Η απάντηση του αρχηγού του σοβιετικού κράτους, Ιωσήφ Στάλιν, στο τηλεγράφημα της ΠΕΕΑ που ανήγγελλε στους συμμάχους την ίδρυσή της στις 10 Μαρτίου 1944, έπρεπε να προβληματίσει και να κατατοπίσει την ηγεσία της ελληνικής Αριστεράς για το πώς, τη στιγμή της θανάσιμης πάλης κατά του χιτλερισμού, σκέπτονταν οι ηγέτες της αντιναζιστικής συμμαχίας.

Στο τηλεγράφημα του προέδρου της ΠΕΕΑ, συνταγματάρχη Μπακιρτζή —σε λίγο τη θέση αυτή πήρε ο καθηγητής Αλέξανδρος Σβώλος—, δεν απάντησε η σοβιετική ηγεσία. Στις 25 Μαρτίου όμως του ’44, λίγες μέρες μετά τη λήψη του τηλεγραφήματος της ΠΕΕΑ, ο Ιωσήφ Στάλιν έστελνε συγχαρητήριο τηλεγράφημα για την ελληνική εθνική γιορτή στο Γεώργιο τον Β’. Και θα πρέπει ν’ αναφερθεί πως τα προηγούμενα χρόνια, το ’42 και ’43, που δεν υπήρχε ΠΕΕΑ, τέτοιο τηλεγράφημα δεν είχε σταλεί από τη Μόσχα στην ελληνική κυβέρνηση του εξωτερικού.


Καμία ενθάρρυνση δε δόθηκε προς την πλευρά της ελληνικής Αριστεράς από το ΚΚ της Σοβιετικής Ένωσης ή από τους διπλωματικούς εκπροσώπους της, για να προχωρήσουν το Δεκέμβριο σε δυναμική αναμέτρηση με τους Άγγλους. Η Ελλάδα ήταν ήδη με συμφωνία και των Τριών Μεγάλων αναγνωρισμένη σφαίρα επιρροής της Μεγάλης Βρετανίας. Την απόδειξη και κωδικοποίηση του δεδομένου αυτού για μεν τον Φραγκλίνο Ρούζβελτ περιέχουν τα επίσημα βρετανικά αρχεία. Η δε άποψη του Ιωσήφ Στάλιν περιέχεται στον 1ο τόμο της αλληλογραφίας Στάλιν – Τσώρτσιλ – Ρούζβελτ – Τρούμαν, που κυκλοφόρησε στη Μόσχα:

«Δεν γνωρίζω αν σχηματίστηκε πραγματικά στην Ελλάδα αντιπροσωπευτική κυβέρνηση και κατά πόσο στο Βέλγιο είναι πραγματικά δημοκρατική. Τη Σοβιετική Ένωση δεν τη ρώτησαν όταν σχηματίζονταν αυτές οι κυβερνήσεις. Η Σοβιετική Ένωση δεν είχε διατυπώσει την αξίωση ν’ αναμειχτεί στις υποθέσεις αυτές, γιατί αντιλαμβάνεται όλη τη σημασία που έχουν το Βέλγιο και η Ελλάδα για την ασφάλεια της Μεγάλης Βρετανίας».


Η άποψη αυτή διατυπώθηκε σε τηλεγράφημα του Σοβιετικού ηγέτη στις 24 Απριλίου 1945 προς τον Τσώρτσιλ, με αφορμή τις επιφυλάξεις που είχε διατυπώσει ο Βρετανός πρωθυπουργός για τον τρόπο σύνθεσης της πολωνικής κυβερνήσεως. Αυτό, φυσικά, το πνεύμα του τηλεγραφήματος δεν ήταν δυνατό να το γνωρίζει η ηγεσία του ελληνικού αριστερού αντιστασιακού κινήματος. Η όλη όμως στάση της σοβιετικής στρατιωτικής αποστολής στα ελεύθερα, κατεχόμενα από τους παρτιζάνους, ελληνικά βουνά μαρτυρούσε εμφαντικά πως ρήγμα ανάμεσα στους συμμάχους δεν θα γινόταν σε καμία περίπτωση μέχρι την τελική νίκη. Και γι’ αυτό οι όποιες διαφορές αντιστασιακών με τους κυβερνήτες τους ή τους άλλους συμμάχους θα έπρεπε να επιλυθούν με συμβιβασμούς.


Δεν επρόκειτο επομένως το αναπόφευκτο ή όχι της σύγκρουσης του Δεκεμβρίου να καθοριστεί ούτε από τους Άγγλους ούτε από τους Αμερικανούς ούτε από τους Ρώσους. Αυτοί οι Βρετανοί επιθυμούσαν να δεσπόζει η δική τους λύση: η μοναρχία. Ο δυο άλλοι όμως πρωταγωνιστές, η ελληνική κυβέρνηση και η ηγεσία του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, ήταν δυνατό να μην καταστήσουν την επανάσταση του Δεκεμβρίου 1944 αναπόφευκτη.


Το πολιτικό και ψυχολογικό κλίμα που επικράτησε ήδη από το Λίβανο δεν ήταν κλίμα που μπορούσε να θερμάνει και επωάσει τους όρους για την επιβολή της εθνικής ενότητας. Εκατέρωθεν καχυποψία, υποδαύλιση των παθών, που είχαν δημιουργήσει οι «ανωμαλίες στις ένοπλες δυνάμεις» στην Εγγύς Ανατολή, και προσπάθεια κατίσχυσης.


Η προσπάθεια αυτή κι από τις δυο μεριές δε σήμαινε οπωσδήποτε δυναμική αναμέτρηση. Η καθεμιά πλευρά έλπιζε να στρέψει το συσχετισμό των πολιτικών δυνάμεων σε δικό της όφελος, για να ’χει πλεονεκτήματα πολιτικά στην αφετηρία για τη μεταπολεμική πολιτική ζωή στην Ελλάδα. Αν οι δυο παράγοντες, κυβέρνηση και ΕΑΜ, συμφωνούσαν πραγματικά πως η υπόθεση του τόπου ήταν αποκλειστικά και κυρίαρχα δική τους, και όχι του στρατηγού Σκόμπυ και του διπλωματικού του συμβούλου σερ Ρέτζιναλντ Λήπερ, ίσως ο Δεκέμβριος να είχε αποφευχθεί. Το αν αντικειμενικά ήταν πραγματοποιήσιμη μια τέτοια ειλικρινής και αδιάβλητη συμφωνία, δεν μπορεί να ψηλαφήσει η έρευνα αυτή, γιατί βγαίνει από τα όρια των συγκεκριμένων ντοκουμέντων πάνω στα οποία και στηρίχτηκε. Όταν σφαιρικά ο αυριανός ιστορικός θα έχει στη διάθεσή του όλες τις γραπτές πηγές της εποχής, θα είναι μόνος αυτός —και με τη βοήθεια της μεγάλης χρονικής απόστασης, που αντικειμενικοποιεί και πρόσωπα και καταστάσεις κι ανθρώπινες ψυχολογικές αντιδράσεις και αδυναμίες— σε θέση ν’ απαντήσει. Να γράψει την ιστορία του Δεκεμβρίου 1944, της επανάστασης, που χάραξε ολόκληρη τη μεταπολεμική ανάπτυξη της Ελλάδας.

*Απόσπασμα από εκτενές άρθρο του αειμνήστου δημοσιογράφου και συγγραφέα Βάσου Μαθιόπουλου (1928-2013), που αφορούσε τα Δεκεμβριανά και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» πριν από 44 χρόνια, την ημέρα των Χριστουγέννων του 1980.

Headlines