Μιχαήλ Στασινόπουλος: Η αδήριτη ανάγκη ελέγχου επί της εξουσίας

[…]

Όλοι οι άρχοντες ξέρουν ότι υπάρχει κάποια δύναμη έμφυτη στον άνθρωπο, που αποκρούει την απόλυτη, την χωρίς έλεγχο εξουσία.

Η δύναμη αυτή πηγάζει από το γεγονός ότι στη φύση του ανθρώπου υπάρχουν δύο στοιχεία, η Λογική και η Ελευθερία, των οποίων η σύνθεση δημιουργεί τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Ώστε τα δικαιώματα αυτά είναι επίσης έμφυτα στον άνθρωπο. Αυτό δεν είναι μια θεωρία επιστημονική ή φιλοσοφική, ούτε σχετίζεται με την περίφημη θεωρία περί φυσικού δικαίου. Είναι διαπίστωση και εμπειρία μιας πραγματικότητας αιώνιας και αμετάβλητης στην ανθρώπινη ιστορία. Η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο, στη βαθύτερη ουσία της, παρά ιστορία των αγώνων του ανθρώπου για τα δικαιώματά του.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.11.1976, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Επειδή όμως τα στοιχεία της Λογικής και της Ελευθερίας άμα συντεθούν οδηγούν κατ’ ανάγκην στην ιδέα της Δικαιοσύνης, έπεται ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι εκδήλωση της Δικαιοσύνης. Τα δικαιώματα αντιτάσσονται στην ιδέα μιας εξουσίας χωρίς κανένα έλεγχο, διότι, κάτω από μιαν ανεξέλεγκτη εξουσία, κανένα δικαίωμα δεν μπορεί να ζήσει. Άρα, η ίδια η Δικαιοσύνη επιβάλλει τον έλεγχο. Με άλλη έκφραση, ο έλεγχος είναι εκδήλωση της δικαιοσύνης, κι’ επειδή η δικαιοσύνη είναι, καθώς είπαμε, σύνθεση της Λογικής και της Ελευθερίας (στην οποία περιέχεται και η Ισότης), ο έλεγχος είναι εκδήλωση της Λογικής και της Ελευθερίας. Χωρίς έλεγχο δεν υπάρχει λογική χρήση καμμιάς εξουσίας.

Προχωρώντας πιο πέρα, παρατηρούμε ότι το πολίτευμα όπου προστατεύονται αυτά τα δικαιώματα του ανθρώπου καλείται Δημοκρατία. Αλλά τα δικαιώματα αυτά, στο σύνολό τους, είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, στην ηθική του υπόσταση. Γι’ αυτό σωστά το είπαν, ότι Δημοκρατία είναι το πολίτευμα που ο σκοπός του είναι ο ίδιος ο άνθρωπος.

Όπου τα δικαιώματα αυτά του ανθρώπου είναι καθιερωμένα, ο φυσικός ρόλος τους είναι να αναχαιτίζουν και να περιορίζουν την εξουσία.

Όπου όμως δεν είναι καθιερωμένα ή είναι κατά τρόπο ανεπαρκή καθιερωμένα ή, από καταπιεστική λειτουργία του πολιτικού μηχανισμού, δεν αξιοποιούνται, τότε φαινομενικά αδρανούν, δεν ελέγχουν. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν. Υπάρχουν, γιατί είναι μέσα στη φύση του ανθρώπου. Εκεί μέσα δουλεύουν καθώς δουλεύει ο χυμός μέσα στο φυτό ή, αν πάμε σε σκληρότερη παρομοίωση, καθώς η λάβα στο εσωτερικό ενός ηφαιστείου. Κάπου κάπου ακούγονται υπόκωφα, σαν ένας σπασμός, ένας σεισμός, σε μορφή μικρών ή μεγάλων λαϊκών κινημάτων ή εξεγέρσεων. Καθημερινά βλέπουμε γύρω μας αυτές τις εκρήξεις σε απολυταρχικά καθεστώτα. Και, μαθηματικά, οι εκρήξεις αυτές καταλήγουν στην ανατροπή της βίας και στην ανάκτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Τη δύναμη λοιπόν αυτή την ξέρουν όλοι οι άρχοντες κάθε μορφής, γι’ αυτό συνήθως δέχονται εκούσια ένα είδος ελέγχου της εξουσίας των. Καθώς είπαμε, όλοι οι απόλυτοι μονάρχες στην ιστορία δέχτηκαν έλεγχο, και μάλιστα όσο πιο έξυπνοι και ικανοί ήταν, τόσο πιο ουσιαστικό έλεγχο δέχτηκαν. Κι’ αυτή ακριβώς η στάση τους προετοίμασε ίσως, χωρίς οι ίδιοι να το υποπτεύονται, τη Δημοκρατία.

Όταν ο έλεγχος επάνω στην εξουσία καταργηθεί ή ελαττωθεί σε ουσιώδη βαθμό, σταματάει η λειτουργία των δικαιωμάτων του ανθρώπου, πράγμα που σημαίνει, καθώς είδαμε, ότι σταματάει η λειτουργία της Ελευθερίας και της Δικαιοσύνης. Αυτό όμως το σταμάτημα της λειτουργίας της Ελευθερίας και της Δικαιοσύνης, που είναι έμφυτες στον άνθρωπο, είναι μία κατάσταση αφύσικη, είναι contra naturam. Είναι ωσάν να ζει ένα ον κρατώντας την αναπνοή του. Η χώρα όπου δεν υπάρχει επαρκής έλεγχος επί της εξουσίας, όπου δηλαδή δεν λειτουργεί η Ελευθερία, είναι μια χώρα με σταματημένα ρολόγια πάνω στους τοίχους, με σταματημένες καρδιές μέσα στα στήθη.

Αυτό το σταμάτημα θανατώνει τη σκέψη του ανθρώπου. Ελέγχω σημαίνει σκέπτομαι. Και σκέπτομαι, φυσικά, σημαίνει υπάρχω. Κι όσο πιο πολύ σκέπτεται κανείς τόσο πιο πολύ υπάρχει.

Επί πλέον, όσο πιο πολύ σκέπτεται ο άνθρωπος τόσο πιο πολύ αξίζει. Κι’ επειδή όσο πιο πολύ ελέγχει τόσο πιο πολύ σκέπτεται, έπεται ότι όσο πιο πολύ ελέγχει τόσο πιο πολύ αξίζει. Πιο απλά: όσο πιο πολύ είσαι ελεύθερος τόσο πιο πολύ αξίζεις!

Και είναι πολύ φυσικό. Γιατί η ανάπτυξη του ελέγχου είναι ανάπτυξη των δικαιωμάτων, άρα ανάπτυξη του ίδιου του ανθρώπου.

Και όταν λέμε έλεγχο, δεν εννοούμε την αυτοπρόσωπη άσκηση του ελέγχου από τους ανθρώπους, ούτε καν την προσωπική τους συμμετοχή. Δεν είναι ανάγκη καν να ελέγχει ο άνθρωπος. Αρκεί ότι μπορεί να ελέγχει, όταν θέλει. Αρκεί ότι μπορεί και να παρακολουθεί τον έλεγχο, που άλλοι μπορούν να κάνουν. Αυτή η παρακολούθηση, που εξασκεί στον έλεγχο, είναι μια συμμετοχή.

Όταν φθάνει η εφημερίδα στο χωριό, όλοι περιμένουν ν’ ακούσουν το άρθρο της, που ελέγχει. Δοκιμάζουν ικανοποίηση ή απογοήτευση, αδιάφορο. Έτσι παρακολουθούν τον έλεγχο, καταλαβαίνουν πώς γίνεται. Αυτό είναι μια συμμετοχή, είναι σκέψη.

Αυτή η συμμετοχή στον έλεγχο, έστω και σιωπηλή, είναι μια εξάσκηση του ανθρώπου να σκέπτεται. Όταν ο έλεγχος καταργηθεί, παύει και η εξάσκηση, κι’ η σκέψη οδηγείται σιγά-σιγά σε μούδιασμα, σε απονάρκωση. Κι’ αλίμονο αν οι άνθρωποι χάσουν τη συνήθεια να σκέπτονται.

Όλοι αυτοί που ξεσυνηθίζουν τώρα να ελέγχουν, δύσκολα θα ξαναβρούν την ικανότητα να ενεργήσουν αυτόματα και θα κινδυνεύουν, όταν κάποτε κληθούν να ασκούν τον έλεγχο, να τον ασκούν χωρίς αυτενέργεια, αλλά σαν βουλήσεις κατευθυνόμενες. «Σε μια τέτοια απεξοικείωση όταν βρεθούν οι άνθρωποι», γράφει ο Tocqueville, «όταν ξεμάθουν πια να διευθύνουν τον εαυτό τους, πώς θα είναι ικανοί να εκλέξουν με επιτυχία εκείνους που θα τους κυβερνήσουν;» Και τα έγραφε αυτά στα 1835, πριν από ενάμιση σχεδόν αιώνα!

Ο La Boetie, ο φιλόσοφος και δικαστής του Bordeaux, που πέθανε το 1563, μόλις 32 ετών, πρόφθασε όμως να γράψει το αριστούργημά του, το «Δοκίμιο για την εκούσια δουλεία», χαρακτηρίζει εκεί ως μιθριδατισμό, δηλαδή ως βαθμιαία δηλητηρίαση, αυτή την κατάσταση που περιγράφει παραπάνω ο Tocqueville. Και πηγαίνοντας ακόμη πιο πέρα, λυπάται πιο πολύ και τα παιδιά εκείνα που θα γεννηθούν και θα μεγαλώσουν σ’ εποχές όπου η Ελευθερία δεν λειτουργεί, αλλά βρίσκεται σε λήθαργο.

*Απόσπασμα από κείμενο του Μιχαήλ Στασινόπουλου, που έφερε τον τίτλο «Ελευθερία και έλεγχος» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 21 Νοεμβρίου 1976.

Ο ακαδημαϊκός Μιχαήλ Στασινόπουλος, που είχε γεννηθεί στη Μεσσήνη στις 27 Ιουλίου 1903, άσκησε ως εκλεγμένος προσωρινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας τα καθήκοντα αρχηγού του ελληνικού κράτους από τη 18η Δεκεμβρίου 1974 μέχρι την 20ή Ιουνίου 1975.

Ο νομικός και πανεπιστημιακός καθηγητής Στασινόπουλος, ο οποίος έφυγε από τη ζωή στις 31 Οκτωβρίου 2002, ανέπτυξε και πλούσια συγγραφική δραστηριότητα (ποίηση, παιδική λογοτεχνία, δοκίμια, ιστορικά συγγράμματα, ταξιδιωτικές αναμνήσεις).