Ήταν ο Γκαίτε ο ποπ σταρ της εποχής του;

«Δέχτηκε και πήγα, και από κείνη την ώρα μπορεί ο ήλιος κι η σελήνη και τ’ αστέρια να διαγράφουν όπως θέλουν τους κύκλους τους, όμως εγώ δεν γνωρίζω ούτε μέρα ούτε νύχτα κι ολόκληρος ο κόσμος γύρω μου χάνεται», έγραφε πριν 250 χρόνια ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε σε ένα από τα πιο ρομαντικά έργα τέχνης που γράφτηκαν ποτέ.

Η νουβέλα του Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε «Τα Πάθη Του Νεαρού Βέρθερου» αποτέλεσε παγκόσμια επανάσταση για τον 25χρονο όταν δημοσιεύτηκε. Μάλιστα, φημολογείται ότι ο Γάλλος αυτοκράτορας Ναπολέων Βοναπάρτης διάβασε το μυθιστόρημα επτά φορές και δεν μιλούσε για τίποτε άλλο όταν τελικά συνάντησε τον Γκαίτε.

Ενώ, από την άλλη, φημολογείται ότι ο Γκαίτε, καταγράφοντας την ιστορία του νεαρού Βέρθερου στην πραγματικότητα αφηγείται μια δική του ερωτική και απαγορευμένη ιστορία, αν εξαιρέσει βέβαια κανείς την αυτοκτονία του κεντρικού χαρακτήρα. Μάλιστα, ο Τόμας Μαν συνεχίζει την ιστορία αρκετά χρόνια αργότερα με μια εκδοχή που θέλει τη Λόττε να επισκέπτεται τον Γκαίτε στη Βαϊμάρη.

Ένα πλαστικό άγαλμα του Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, σχεδιασμένο από τον Ότμαρ Χερλ, βρίσκεται μπροστά από το Πανεπιστήμιο Γκαίτε στη Φρανκφούρτη

Ο Βέρθερος μεταδίδεται σαν ιός μεταξύ των νέων της Γερμανίας

Η σκοτεινή εκδοχή της καταδικασμένης αγάπης έγινε κάπως viral για την εποχή της, αγγίζοντας μια ολόκληρη γενιά νέων ανθρώπων. Ο Βέρθερος είναι ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος – αναφέρεται μόνο με το επώνυμό του – που ερωτεύεται τη Λόττε η οποία είναι αρραβωνιασμένη.

Καθώς τα αισθήματα του Βέρθερου για τη Λόττε βαθαίνουν, εκείνη παραμένει πιστή στον αρραβωνιαστικό της. Τελικά ο Βέρθερος δεν βρίσκει διέξοδο από αυτή την εμμονή και καταφεύγει στην αυτοκτονία.

Ο Γκαίτε ήταν μέλος του γερμανικού λογοτεχνικού κινήματος «Sturm und Drang» (Θύελλα και Ορμή). Αυτό το κίνημα του τέλους του 18ου αιώνα, μεταξύ άλλων, επικεντρώθηκε στο άτομο καθώς και στις έντονες εκφράσεις των συναισθημάτων του.

O Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε από τον Γκέοργκ Μέλχιορ Κράους, c. 1775-6

Ο «Βέρθερος» ως ποπ κουλτούρα

Ο «Βέρθερος» αξιοποίησε το zeitgeist πολλών νέων ανδρών κυρίως, οι οποίοι συμπάσχουν και ταυτίζονται με τον πρωταγωνιστή. Αυτών που μπρος στην παραφροσύνη του έρωτα, μέσα στον χιονισμένο χειμώνα, αναζητούν κήπους ολάνθιστους γεμάτους τριαντάφυλλα για να προσφέρουν στην αγαπημένη τους.

Ο Χάινζ Ντριχ, καθηγητής λογοτεχνικής ιστορίας του 18ου και 19ου αιώνα στο Πανεπιστήμιο Γκαίτε της Φρανκφούρτης, λέει ότι οι νέοι της εποχής είχαν σε τέτοιο βαθμό επηρεαστεί από το έργο που προσπαθούσαν ακόμη και να ντυθούν σύμφωνα με τα πρότυπα του Βέρθερου.

Ο αυτόχειρας του ρομαντισμού όταν πρωτογνωρίζει τη Λόττε φορά ένα μπλε σακάκι και ένα κίτρινο γιλέκο, ενδυμασία με την οποία έμελλε να τον βρει και ο θάνατος. Θάνατος «από τα χέρια» του πιο αγαπημένου του ανθρώπου στον κόσμο, τη Λόττε. Η Λόττε δεν τον σκότωσε κυριολεκτικά, βέβαια, καθότι αυτοκτόνησε, του έδωσε όμως, εν αγνοία της, το μέσο για να ολοκληρώσει την ύστατη της ζωής του πράξη. Μάλιστα, σύμφωνα με τον Δρ. Ντριχ η συγκεκριμένη ενδυματολογική επιλογή δεν ήταν ιδιαιτέρως διαδεδομένη μέχρι ακριβώς και τη στιγμή έκδοσης του λογοτεχνικού αριστουργήματος.

Αυτή η εμμονή με τον άτυχο χαρακτήρα αναφέρεται μερικές φορές ως «πυρετός του Βέρθερου». Ο Δρ. Ντριχ περιγράφει τον Βέρθερο ως «πανευρωπαϊκό φαινόμενο», αλλά εξακολουθεί να είναι πολύ δημοφιλής και στην Ανατολική Ασία σήμερα, σύμφωνα με τo Deutsche Welle.

Μπορεί ένα μυθιστόρημα να έχει ακόμη και σήμερα τόσο μεγάλη επιρροή στην κοινωνία; «Νομίζω ότι οι ισχυρές εμπειρίες ταύτισης προέρχονται σήμερα περισσότερο από τις ταινίες και τη μουσική παρά από τη λογοτεχνία», εξηγεί ο Ντριχ.

Ο Βέρθερος «άνοιξε μια νέα πόρτα», εξηγεί ο καθηγητής, προσθέτοντας ότι ο Γκαίτε το χρησιμοποίησε για να ξεκινήσει έναν νέο τρόπο σκέψης. Από τη σημερινή οπτική γωνία, ο Γκαίτε είναι ίσως κάτι σαν «ποπ σταρ», προσθέτει ο Ντριχ «επειδή το είδος της ταύτισης με αυτό το κείμενο ήταν τόσο ισχυρό όσο θα μπορούσε να είναι στην πραγματικότητα με θέματα ποπ κουλτούρας σήμερα».

Eργάτης καθαρίζει το άγαλμα του Γκαίτε στη Φρανκφούρτη

Η επιρροή του Γκαίτε ήταν μεγαλύτερη από οποιοδήποτε άλλον λογοτέχνη στην ιστορία

Η επιρροή του Βέρθερου είχε και τα αρνητικά της.  Μετά τη δημοσίευση της ιστορίας αγάπης, υπήρξαν αρκετές αυτοκτονίες που συνδέθηκαν με το έργο, ένα φαινόμενο που έμεινε γνωστό ως το «φαινόμενο του Βέρθερου».

Ο ίδιος ο Γκαίτε δημοσίευσε μια δεύτερη, πιο εκτεταμένη εκδοχή  του έργου που είχε σκοπό να βοηθήσει τους αναγνώστες να αποστασιοποιηθούν από τον Βέρθερο.

Ο όρος «φαινόμενο Βέρθερος» επινοήθηκε από τον κοινωνιολόγο Ντέιβιντ Φίλιπς το 1974 για να εξηγήσει πώς οι ρομαντικές απεικονίσεις της αυτοκτονίας στα μέσα ενημέρωσης μπορούν να προκαλέσουν μιμητική συμπεριφορά, ιδίως μεταξύ των νέων.

Το γραφείο του Γκαίτε

Ποια είναι τα σημερινά πρότυπα;

Αλλά και το κλασικό πρότυπο γίνεται όλο και πιο ασαφές. Χάρη στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι μέντορες για τους νέους καταλαμβάνουν «υποκατηγορίες που δεν είναι πλέον απτές», λέει στην DW ο ψυχολόγος και ψυχοθεραπευτής Λόθαρ Γιάνσεν, με έδρα την Ελβετία.

Ο Γιάνσεν κάνει λόγο για «μίνι πρότυπα» στο διαδίκτυο, όπως εκείνοι που μοιράζονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν την ψυχική ασθένεια. Απευθύνονται σε ένα ευρύ κοινό που μπορεί να ταυτιστεί μαζί τους μέσω των εν πολλοίς αφιλτράριστων μέσων κοινωνικής δικτύωσης.

Οι ειδικοί τονίζουν ότι είναι σημαντικό να αντιμετωπίζονται ανοιχτά οι ψυχικές ασθένειες και οι αυτοκτονίες. Γι’ αυτό και η σωστή αντιμετώπιση του θέματος στα μέσα ενημέρωσης είναι ζωτικής σημασίας. Προκειμένου να αποφευχθεί το «φαινόμενο του Βέρθερου», πρέπει να ληφθεί μέριμνα ώστε να μην ρομαντικοποιούνται οι ψυχικές ασθένειες και οι αυτοκτονίες.

Ο Γκέρχαρντ Σρέντερ και ο Βλαντίμιρ Πούτιν μπροστά στα αγάλματα του Γκαίτε και του Σίλλερ στη Βαϊμάρη

Τα πρότυπα εξακολουθούν να έχουν ζήτηση

Ωστόσο, η επιρροή των ποπ σταρ δεν έχουν πάψει μέχρι και σήμερα. Η Αμερικανίδα τραγουδίστρια Τέιλορ Σουίφτ, για παράδειγμα, πλησιάζει πολύ κοντά στο κλασικό πρότυπο, σύμφωνα με την DW.

Γύρω της έχει σχηματιστεί μια κοινότητα στην οποία οι θαυμαστές της αισθάνονται ότι βρίσκονται «σε καλά χέρια και (αισθάνονται) καλά», εξηγεί ο ψυχολόγος Λόθαρ Γιάνσεν.

Παρόλο που ο Γκαίτε αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την ιδιότητα του ποπ σταρ, τόσο ο συγγραφέας όσο και τα έργα του -συμπεριλαμβανομένων των «Παθών του νεαρού Βέρθερου»- παραμένουν διάσημα μέχρι σήμερα.

*Με πληροφορίες από: Deutsche Welle