Τι θα συμβεί στην ΕΕ μετά το τέλος της συμφωνίας Ρωσίας – Ουκρανίας για το φυσικό αέριο

Η αντίστροφη μέτρηση έχει αρχίσει και την 1η Ιανουαρίου του 2025, λήγει σημαντική σύμβαση που διέπει τη διαμετακόμιση ρωσικού φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας , με σημαντικές επιπτώσεις για τις υπόλοιπες εξαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου σε ορισμένες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά τον πόλεμο στην Ουκρανία, το φυσικό αέριο συνέχισε να ρέει μέσω της χώρας.

Η λήξη της συμφωνίας έχει και μία συμβολική σημασία, καθώς σηματοδοτεί το τέλος ενός ενεργειακού ειδυλλίου περίπου 60 ετών: ήταν Σεπτέμβριος του 1968 όταν το ρωσικό αέριο άρχισε να περνά μέσω της Ουκρανίας και της τότε Τσεχοσλοβακίας πριν φτάσει στην Αυστρία.

Ιστορικά, η Ουκρανία παρείχε τη μοναδική οδό διαμετακόμισης για το σοβιετικό και στη συνέχεια το ρωσικό φυσικό αέριο προς τα ευρωπαϊκά κράτη. Ένα πυκνό δίκτυο αγωγών σε όλη την Ουκρανία επέτρεψε την εξαγωγή έως και 150 bcm ρωσικού φυσικού αερίου προς τα δυτικά. Αυτό το σύστημα τροφοδοσίας υποστηρίχθηκε επίσης από εγκαταστάσεις αποθήκευσης άνω των 30 bcm στη δυτική Ουκρανία.

Η ΕΣΣΔ και η αλλαγή στρατηγικής για το φυσικό αέριο

Ωστόσο, μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, η Μόσχα άρχισε να αναπτύσσει τη στρατηγική της προκειμένου να μην στηρίζεται στην Ουκρανία, αρχικά με τον αγωγό Yamal-Europe, μετά με τον Blue Stream, αργότερα με τους αγωγούς Nord Stream I, Turk Stream I και II και τέλος με τον αγωγό Nord Stream 2.

Τους τελευταίους μήνες η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επανειλημμένως τονίσει ότι υπάρχουν άφθονες διαθέσιμες εναλλακτικές προμήθειες φυσικού αερίου και όλοι οι πελάτες της Gazprom είχαν αρκετό χρόνο για να κάνουν εναλλακτικές ρυθμίσεις.

Η συμφωνία διαμετακόμισης μέσω Ουκρανίας, η οποία υπεγράφη το 2019 με πενταετή ισχύ, προέβλεπε για τα τελευταία τέσσερα χρόνια της σύμβασης μόλις 40 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ετησίως να αποστέλλονται σε όλη την Ουκρανία. Όλα άλλαξαν όταν η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία: μετά τη ρωσική κατοχή του σημείου εισόδου Sokhranivka, το φυσικό αέριο διοχετευόταν μόνο από το σημείο εισόδου Sudzha (επί του παρόντος υπό ουκρανική κατοχή, αλλά με το φυσικό αέριο να ρέει ακόμα).

Ως εκ τούτου, από τον Μάιο του 2022, μόνο 15 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα ρωσικού φυσικού αερίου διερχόταν μέσω της Ουκρανίας. Αυτό το αέριο που παραδίδεται στο πλαίσιο μακροπρόθεσμων συμβάσεων προμήθειας ρέει επί του παρόντος κυρίως προς τη Σλοβακία και το ελεγχόμενο από τη Ρωσία κρατίδιο στην Υπερδνειστερία, με μικρότερες ποσότητες να παρέχονται στην Ουγγαρία και την Ιταλία.

Οι κινήσεις στην Ευρώπη

Τους τελευταίους μήνες η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει επανειλημμένως τονίσει ότι υπάρχουν άφθονες διαθέσιμες εναλλακτικές προμήθειες φυσικού αερίου και όλοι οι πελάτες της Gazprom είχαν αρκετό χρόνο για να κάνουν εναλλακτικές ρυθμίσεις.

Ορισμένοι πελάτες της Gazprom, όπως η σλοβάκικη SPP, έλαβαν πρόσφατα μέτρα για να προετοιμαστούν για την ημερομηνία λήξης της σύμβασης ή έχουν ήδη τερματίσει τις μακροχρόνιες σχέσεις τους με την Gazprom, όπως στην περίπτωση της OMV της Αυστρίας τον Δεκέμβριο του 2024, με αναφορά σε «πολλαπλές θεμελιώδεις παραβιάσεις συμβατικών υποχρεώσεων από την Gazprom Export».

Αρκετοί άλλοι πελάτες της ΕΕ, όπως η ιταλική ENI και η ουγγρική MVM, είχαν πάντα διαθέσιμες εναλλακτικές πηγές φυσικού αερίου και αντιμετωπίζουν περιορισμένο κίνδυνο.

Ομοίως, ενώ οι Ουκρανοί αναγνωρίζουν ότι υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος ρωσικών επιθέσεων στο δίκτυο αγωγών φυσικού αερίου απουσία διέλευσης, φαίνεται ότι είναι έτοιμοι να αναλάβουν αυτόν τον κίνδυνο. Παράλληλα, από ουκρανικής πλευράς, ο τερματισμός του καθεστώτος διαμετακόμισης θα εμπόδιζε έσοδα ύψους 6,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων να φτάσουν στην Gazprom, της οποίας οι απώλειες το 2024 αναμένεται να είναι σημαντικά μεγαλύτερες από τα 7 δισεκατομμύρια δολάρια το 2023.

Εκκρεμούν πάνω από 20 υποθέσεις διαιτησίας εναντίον της Gazprom ως αποτέλεσμα της μη εκπλήρωσης των μακροπρόθεσμων συμβάσεων προμηθειών της το 2022.

Οι απίθανες εναλλακτικές στο φυσικό αέριο

Όπως αναφέρει σε ανάλυσή του το Διεθνές Κέντρο Άμυνας και Ασφάλειας (ICDS), μια εναλλακτική λύση που παρουσιάστηκε τους τελευταίους μήνες είναι η προοπτική του Αζερμπαϊτζάν να παρέμβει και να παρέχει φυσικό αέριο στους πελάτες της Gazprom.

Αν και συζητήθηκε πολύ, είναι πιθανό να αποδειχθεί ανεφάρμοστο. Ουσιαστικά, το γεγονός είναι ότι η αζέρικη SOCAR, μια κρατική ενεργειακή εταιρεία, δεν διαθέτει εφεδρικά 15 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου για να μεταφέρει στη Ρωσία και στη συνέχεια μέσω της Ουκρανίας. Ως εκ τούτου, οποιαδήποτε συμφωνία με τη SOCAR θα χρειαστεί έναν μηχανισμό όπου το φυσικό αέριο της Gazprom θα εξαγοράζεται από τη SOCAR, στη συνέχεια θα αποστέλλεται μέσω του ουκρανικού δικτύου και θα μετατρέπεται εκ νέου σε φυσικό αέριο Gazprom όταν φύγει από την Ουκρανία. Αν και αυτό είναι δυνατό, είναι επίσης τόσο προφανώς τεχνητό που είναι πιθανό να εγείρει σημαντική πολιτική αντιπολίτευση εσωτερικά στην Ουκρανία. Επιπλέον, όπως και με την άμεση ρωσική συμμετοχή σε συμφωνία διαμετακόμισης, θα εξακολουθούσε να υπάρχει ανάγκη για συμφωνία διασύνδεσης μεταξύ της Gazprom και της GTSOU.

Οι δικαστικές εκκρεμότητες

Επίσης, εκκρεμούν πάνω από 20 υποθέσεις διαιτησίας εναντίον της Gazprom ως αποτέλεσμα της μη εκπλήρωσης των μακροπρόθεσμων συμβάσεων προμηθειών της το 2022.

Στη Uniper επιδικάστηκε αποζημίωση 13 δισ. ευρώ από το Διαιτητικό Δικαστήριο της Στοκχόλμης, και στην OMV άλλα € 230 εκατομμύρια από το Διεθνές Εμπορικό Επιμελητήριο τον Νοέμβριο.

Η Πολωνική Orlen δήλωσε ότι έχει εκκρεμή αξίωση 4-5 δισεκατομμυρίων ευρώ έναντι της Gazprom. Η δυσκολία εδώ για την Gazprom είναι ότι καθώς θα επιβληθούν αυτές οι αποζημιώσεις, θα αντιμετωπίσει δικαστικές αγωγές κατάσχεσης για τα εισπρακτέα έσοδα από τους πελάτες της.

Η δυσκολία για την Gazprom και τους πιθανούς πελάτες της είναι ότι η προοπτική κατασχέσεων σε δικαστικές αγωγές υπονομεύει την υπόθεση λήψης οποιουδήποτε φυσικού αερίου της Gazprom, τουλάχιστον μέχρι να διευθετηθούν αυτές οι υποθέσεις.

Αναζητώντας το 5%

Το τέλος της σύμβασης διαμετακόμισης θα σηματοδοτήσει μια σημαντική αλλαγή, επειδή το αέριο μέσω της Ουκρανίας που διέπεται από τη σύμβαση αντιπροσωπεύει επί του παρόντος το ήμισυ των υπόλοιπων εξαγωγών φυσικού αερίου της Ρωσίας προς την ΕΕ και το ένα τρίτο των συνολικών εξαγωγών ρωσικού φυσικού αερίου, συμπεριλαμβανομένου του LNG.

Όπως επισημαίνει το think tank Bruegel, ο αντίκτυπος θα γίνει αισθητός ιδιαίτερα στην Αυστρία, την Ουγγαρία και τη Σλοβακία, για τις οποίες η ουκρανική οδός διαμετακόμισης κάλυψε το 65% της ζήτησης φυσικού αερίου το 2023. Συνολικά, το μερίδιο της ουκρανικής διαμετακόμισης στις εισαγωγές φυσικού αερίου της ΕΕ έχει μειωθεί από 11% το 2021 σε περίπου 5%.

Από την 1η του Ιανουαρίου λοιπόν η ΕΕ θα χρειαστεί να βρει ένα επιπλέον 5% της προσφοράς για αυτόν τον χειμώνα.

Ωστόσο, οι περισσότεροι πελάτες της Gazprom έχουν ήδη λάβει μέτρα για να διασφαλίσουν ότι υπάρχουν εναλλακτικές προμήθειες. Επιπλέον, όπως ανέφερε η Επιτροπή είναι διαθέσιμο φυσικό αέριο και ο αντίκτυπος στην τιμολόγηση είναι πιθανό να είναι ελάχιστος. Η μόνη περιοχή όπου το τέλος της διέλευσης θα έχει δυνητικά σημαντικό αντίκτυπο είναι η Υπερδνειστερία. Εδώ, η απώλεια των 2 bcm ετήσιας ροής φυσικού αερίου, που παρέχεται ουσιαστικά δωρεάν από την Gazprom για τη διατήρηση του κράτους, μπορεί να προκαλέσει οικονομικές απώλειες και να προκαλέσει αποσταθεροποίηση.

Υπάρχουν επίσης τρεις σημαντικές μακροπρόθεσμες συνέπειες. Το πρώτο είναι η εμβάθυνση της ενσωμάτωσης του ουκρανικού συστήματος φυσικού αερίου στην ευρωπαϊκή αγορά. Το επίκεντρο για το μέλλον είναι πιθανό να επικεντρωθεί στην ανάπτυξη της τεράστιας χωρητικότητας αποθήκευσης της Ουκρανίας για τη στήριξη της ασφάλειας εφοδιασμού της Ευρώπης.

Δεύτερον, με το κλείσιμο της πόρτας για το ρωσικό φυσικό αέριο και την προοπτική για πολύ περισσότερο διαθέσιμο LNG από τις ΗΠΑ και το Κατάρ, είναι πιθανό ότι το LNG θα διαδραματίσει πολύ πιο σημαντικό ρόλο στις ευρωπαϊκές αγορές φυσικού αερίου.

Εξάλλου, έχουμε ήδη δει την πρόεδρο της Κομισιόν Ούρσουλα Φον Ντερ Λάιεν να θέτει την προοπτική μιας μεγάλης συμφωνίας για το φυσικό αέριο με την επερχόμενη κυβέρνηση Τραμπ.

Τα οικονομικά μιας τέτοιας συμφωνίας θα λειτουργούσαν εάν στηρίζονταν σε μακροπρόθεσμες συμβάσεις προμήθειας, καθιστώντας ευκολότερο για τις εταιρείες LNG να αντλήσουν κεφάλαια και να μετακυλίσουν αυτό το χαμηλότερο κόστος στους πελάτες.

Ο ρόλος της Τουρκίας στο φυσικό αέριο

Τρίτον, η Τουρκία θα γίνει το μοναδικό σημείο εισόδου για ρωσικό φυσικό αέριο αγωγών στην ΕΕ. Σαφώς, -σύμφωνα πάντα με το ICDS- υπάρχει ο κίνδυνος η Gazprom να επιδιώκει όχι μόνο να χρησιμοποιήσει τα 16 bcm του αποκλειστικού αγωγού Turk Stream 2 αλλά και τον πολύ μεγαλύτερης χωρητικότητας διαβαλκανικό αγωγό σε αντίστροφη ροή. Ένας σημαντικός τομέας ανησυχίας που έχει ήδη εντοπιστεί αφορά τη σήμανση του φυσικού αερίου που προέρχεται από την Τουρκία.

Ο  στόχος για το 2027

Η ΕΕ έχει έναν μη δεσμευτικό στόχο να σταματήσει όλες τις εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου έως το 2027. Το τέλος της διαμετακόμισης της Ουκρανίας θα μπορούσε να επιταχύνει αυτήν την αποσύνδεση και θα συνεπαγόταν επίσης απώλεια 6,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων ετησίως για τη Ρωσία, εκτός εάν μπορεί να ανακατευθύνει αυτές τις ροές σε άλλους αγωγούς ή τερματικούς σταθμούς LNG.

Ωστόσο, η Ουκρανία πρόκειται να χάσει τέλη που ισοδυναμούν με περίπου 0,5% του ΑΕΠ από τη λήξη της σύμβασης διαμετακόμισης και κινδυνεύει να υπονομεύσει τον στρατηγικό της ρόλο ως ενεργειακού εταίρου για την Ευρώπη. Επιπλέον, η υποδομή φυσικού αερίου της Ουκρανίας, η οποία είναι μέχρι στιγμής σε μεγάλο βαθμό άθικτη , θα μπορούσε να γίνει στρατιωτικός στόχος εάν το ρωσικό αέριο δεν βρίσκεται πλέον στους αγωγούς της Ουκρανίας. Ενώ οι ανεξάρτητες δοκιμές ακραίων καταστάσεων επιβεβαίωσαν την αξιοπιστία της υποδομής φυσικού αερίου της Ουκρανίας σε ακραία σενάρια, συμπεριλαμβανομένων πιθανών επιθέσεων, ο κίνδυνος στοχευμένων επιθέσεων παραμένει σοβαρή ανησυχία, ειδικά ενόψει του χειμώνα.

Πηγή: ΟΤ