«Να πει κανείς ή να μην πεί» – Τελικά, υπάρχει Άγιος Βασίλης;

Στερεοτυπικά πια στις δυτικές κοινωνίες, ο Άγιος Βασίλης έχει λευκά γένια, κόκκινη στολή, μεγάλη κοιλιά, βοηθούς ξωτικά και μια ιπτάμενη άμαξα με ταράνδους, που τον μεταφέρουν ανά τον κόσμο για να μοιράσει τα δώρα στα «καλά παιδιά», υπό το βαθύ εγκάρδιο γέλιο «χο-χο-χο».

Δεν ήταν πάντα έτσι, ούτε και παντού…

Για τους Ορθόδοξους χριστιανούς, σημείο αναφοράς είναι ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας από την Καισαρεία -κορυφαίος θεολόγος του 4ου αιώνα και ένας από τους Τρεις Ιεράρχες, προστάτες των γραμμάτων και της παιδείας- που έζησε αφιερώνοντας τη ζωή του στη βοήθεια προς τον συνάνθρωπο.

Όχι τυχαία, θεωρείται ο εμπνευστής και δημιουργός της φιλανθρωπίας, όπως μας υπενθυμίζουν και τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.

Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν ψηλόλιγνος, με μαύρα γένια.

Ακόμη και ο Άγιος Νικόλαος -στον οποίο βασίστηκε η θρυλική φιγούρα του Sinterklaas στη βόρεια και δυτική Ευρώπη, πρόδρομου του Σάντα Κλάους στις ΗΠΑ- αγιογραφείται ως ισχνός γέροντας, με άσπρη γενειάδα.

Οι βορειοευρωπαϊκοί λαοί προσέθεσαν στοιχεία των δικών τους παραδόσεων στον θρύλο, με ταράνδους, έλκηθρο κ.α.

Στη ευρέως καθιερωμένη πια μορφή του άρχισε να γίνεται δημοφιλής μέσα από το ποίημα «A Visit from St. Nicholas» (Μια επίσκεψη από τον Άγιο Νικόλαο) του 1823.

Η οπτικοποιημένη εκδοχή του πρωτοεμφανίστηκε στο περιοδικό «Harper’s Weekly» το 1863 και μετέπειτα στο παιδικό βιβλίο «Η ζωή και οι περιπέτειες του Σάντα Κλάους» («The Life and Adventures of Santa Claus» του 1902.

Εξελίχθηκε μέσα από τη διαφημιστική καμπάνια της White Rock Beverages -μιας εταιρείας αναψυκτικών- που τον χρησιμοποίησε το 1915 για να πουλήσει μεταλλικό νερό και το 1923 τζίντζερ-έιλ.

Καθιερώθηκε ωστόσο το 1931, όταν η αμερικάνικη εταιρεία αναψυκτικών Coca-Cola παρουσίασε τον Άγιο Βασίλη με πρωτοχρονιάτικα δώρα τα προϊόντα της εταιρείας, «λουσμένο» στα κόκκινα χρώματα του εμπορικού της σήματος.

Από τον θρησκευτικό άγιο, στον εμπορικό μύθο

Για τα ελληνικά δεδομένα, η νέα αυτή φιγούρα άρχισε σταδιακά να εδραιώνεται κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, κυρίως στον αστικό πληθυσμό και από Έλληνες μετανάστες, που με τις ευχετήριες κάρτες τους εισήγαγαν τον «δυτικό» Άη-Βασίλη.

Είτε έτσι, είτε αλλιώς, το ερώτημα παραμένει διαχρονικό για τους περισσότερους γονείς -και όχι μόνο.

Αφορά ως προς το πώς και πότε ο μύθος του Άγιου Βασίλη θα πρέπει να αποκαλυφθεί στα αθώα τέκνα.

Στο Ηνωμένο Βασίλειο, για παράδειγμα, η πρωτοβουλία του εφημέριου Πολ Τσάμπερλεϊν της Αγγλικανικής Εκκλησίας να πει σε μια ομάδα παιδιών 10 και 11 ετών ότι ο Άγιος Βασίλης δεν υπάρχει προκάλεσε -λόγω των αντιδράσεων- σάλο.

Ο ίδιος αναγκάστηκε έκτοτε να ζητήσει συγγνώμη από γονείς και μαθητές και η Αγγλικανική Επισκοπή του Πόρτσμουθ εξέδωσε ανακοίνωση, χαρακτηρίζοντας τις παρατηρήσεις του εφημέριου «λάθος κρίση».

Το να πεις στα μικρά παιδιά αν ο Άγιος Βασίλης είναι αληθινός ή όχι θεωρείται άλλωστε πρωτίστως μια γονική «τελετουργία», συνήθως με επίπονη μέριμνα και προετοιμασία.

Η χρονική στιγμή της εν δυνάμει αποκάλυψης διαφέρει ανά περιοχές και χώρες.

Αλλού ο μύθος θέλει τον Άγιο των ημερών να φέρνει τα δώρα παραμονή και ανήμερα των Χριστουγέννων.

Αλλού -όπως εδώ- σημείο αναφοράς είναι κατά παράδοση η Πρωτοχρονιά.

Συνήθως στημένο γύρω από μια καλοπροαίρετη πλεκτάνη, ενίοτε με γράμματα στον Άη Βασίλη με τις επιθυμίες των παιδιών, το εορταστικό παραμύθι βρίσκεται στο επίκεντρο της ζεστασιάς των γιορτών και της οικογενειακής χαράς σε νοικοκυριά σε όλο τον κόσμο.

Υπάρχουν πάντως και αυτοί που διαφωνούν.

Για αρκετούς γονείς τα μηνύματα στην ιστορία του Άγιου Βασίλη εγείρουν ανησυχίες για συνεχή παρακολούθηση και κριτική της συμπεριφοράς ανάμεσα στα «καλά» και στα «κακά» παιδιά.

Και δη σε μια εποχή έκρηξης της παραπληροφόρησης μέσω των social media, αλλά και του σχολικού εκφοβισμού.

Άντρας ντυμένος Άγιος Βασίλης φωτογραφίζεται με παιδιά στο κέντρο της Σόφιας, στη Βουλγαρία (REUTERS/Spasiyana Sergieva)

«Να πεις ή να μην πεις»; Ιδού η απορία…

Κατά τον Ντέιβιντ Κάιλ Τζόνσον, καθηγητή φιλοσοφίας στο King’s College της Πενσιλβάνια και συγγραφέα του βιβλίου «The myths that stole Christmas» («Οι μύθοι που έκλεψαν τα Χριστούγεννα»), αυτό που προκαλεί επίσης ανησυχία είναι το σημείο στο οποίο φτάνουν κάποιοι γονείς για να διατηρήσουν την ψευδαίσθηση των παιδιών τους ότι υπάρχει Άγιος Βασίλης.

Μπορεί για παράδειγμα να αρνούνται τις υποψίες που έχουν τα παιδιά γύρω από τον μύθο, καθώς αυτά μεγαλώνουν και ωριμάζουν.

Οι αναγωγές, κατά τον ειδικό, μπορεί να αποδειχθούν καταστροφικές σε βάθος χρόνου.

«Πόσοι άνθρωποι μεγαλώνουν ως ενήλικες που πιστεύουν πράγματα, μόνο και μόνο επειδή νιώθουν καλά και επιβεβαιώνουν την κοσμοθεωρία που τους το επιτρέπει;», εξηγεί θέτοντας ρητορικά το ερώτημα στο πρακτορείο AP.

Αν και το να θέτει κανείς όρια είναι πράγματι κομβικό, η διαδικασία της αποκάλυψης μπορεί επίσης να γίνει δίκοπο μαχαίρι, σύμφωνα μελέτες.

Σε μια εξ αυτών, που δημοσιεύθηκε προ ετών στην επιστημονική επιθεώρηση The Lancet Psychiatry, ο ερευνητής ψυχολογίας στο βρετανικό Πανεπιστήμιο του Έξετερ, Κρις Μπόιλ και η κλινική ψυχολόγος στο αυστραλιανό Πανεπιστήμιο της Νέας Αγγλίας, την Κάθι Μακέι, επισημαίνουν ότι το να επιμένει κάποιος στο ψέμα για την ύπαρξη του Άγιου Βασίλη κινδυνεύει να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη των παιδιών, την ημέρα που αυτά θα ανακαλύψουν την αλήθεια.

Σε σκληρούς τόνους, χαρακτηρίζουν «απεχθή εξαπάτηση» ένα τέτοιο ψέμα τόσο συνηθισμένο μεταξύ γονέων και παιδιών.

«Αν οι γονείς μπορούν να λένε ψέματα με τόσο πειστικό τρόπο και για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, τα παιδιά κινδυνεύουν να αναρωτηθούν για τι άλλο δεν τους λένε την αλήθεια», επισημαίνει η Μακέι.

Άγιος Βασίλης και παιδιά, μια αθώα σχέση μεταξύ μύθου και πραγματικότητας ( (REUTERS/Adriano Machado)

Αλήθεια ή συνειδητά παραμύθια;

Σύμφωνα με τη Νάντια Μπρουσβάιλερ-Στερν, παιδοψυχίατρο και ιδρύτρια του Brazelton Center στην Κλινική Grangettes στη Γενεύη, ορισμένοι γονείς διατηρούν τον μύθο του Άη Βασίλη λόγω μιας «ασυνείδητης επιθυμίας να προσκολληθούν στην παιδική τους ηλικία».

Αν και «αυτός ο μύθος πρέπει να παραμείνει παιχνίδι», επισημαίνει, «είναι άχρηστο να διατηρείται, μόλις το παιδί αρχίσει να τον αμφιβάλλει».

Σε καθησυχαστικούς τόνους πάντως κινείται η Κάντις Μιλς, καθηγήτρια ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τέξας και συντάκτρια ερευνητικής μελέτης σχετικά με το πώς αισθάνονταν τα παιδιά όταν μαθαίνουν ότι δεν είναι αληθινός ο Άγιος Βασίλης.

Βάσει των δικών της συμπερασμάτων αναφέρει ότι τα αρνητικά συναισθήματα από την ανακάλυψη της αλήθειας είναι συνήθως σύντομα.

Μετά το πρώτο σοκ, παρατηρεί, τα περισσότερα παιδιά «εξακολουθούν να απολαμβάνουν το να παίρνουν δώρα, παρότι ξέρουν ότι δεν υπάρχει Αη Βασίλης».

Ζουν εξάλλου σε έναν κόσμο που εμπορικά τον «τροφοδοτεί».