Ευάγγελος Αβέρωφ – Τοσίτσας: «Πώς τα ’φτιασες Θεέ μου»

Απέναντί μας ο κ. Αβέρωφ, κορυφαίο στέλεχος της Δεξιάς παράταξης, υπερυπουργός στις κυβερνήσεις της, εκφραστής της ιδεολογικός από τους πλέον σκληρούς, πρώτος τη τάξει για κάποιο διάστημα. Πολιτικός καριέρας…

«Δεν συμφωνώ απολύτως. Εγώ είμαι πολυπρόσωπος. Πρώτον, καλλιεργώ την γην. Είμαι γεωργός και υπερήφανος, διότι είμαι ίσως εκ των καλυτέρων γεωργών της Ελλάδος. Έφτιαξα κρασί εκ του μηδενός ξεχερσώνοντας μια πλαγιά άγριους θάμνους. Αν με ρωτάγατε ποια ζωή θέλεις να ζήσεις, ίσως διάλεγα αυτήν. Έπειτα, ανακατεύομαι εις πολλά κοινωφελή έργα. Και βέβαια είμαι πολιτικός από το 1940, όταν, καίτοι νεώτατος, εξελέγην νομάρχης — με εδιάλεξαν οι Κερκυραίοι. Από τότε πολιτεύομαι, και πολιτεύομαι οξύτατα. Έζησα ένα πολυτάραχο παρελθόν. Είμαι επίσης συγγραφέας ιστορικών, λογοτεχνικών και θεατρικών έργων».

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 14.1.1988, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Είναι λοιπόν απέναντί μας, απαντάει με άνεση και σιγουριά στις ερωτήσεις, ανατρέχει με μεγάλη ευκολία σε πολύ ανθρώπινες ή προσωπικές στιγμές — «Σήμερα με βρίσκετε χαμηλά γιατί έχω μία γρίπη που σέρνεται ένα μήνα» ή «Τώρα θέλω να δω τον εγγονό μου, που έχω σήμερα εδώ». Μέχρι και το χιούμορ αποπειράται να χρησιμοποιήσει: «Πλέρια, για να πω μια λέξη της δημοτικιάς». Ένα πρόσωπο αλλιώτικο από αυτό που πιστεύει ο περισσότερος κόσμος, ο οποίος τον θεωρεί από τα προπύργια του συντηρητισμού; Όχι βεβαίως, παρά τις προσπάθειές του.

Εμείς σας θεωρούμε κυρίως πολιτικό. Μιλήστε μας για τις δύο άλλες πλευρές σας…

Η γεωργία είναι ένα πάθος. Θα πω ότι την κάνω με κάποιαν μυστικοπάθειαν, διότι νομίζω ότι ως γεωργός μιλάς με τον Θεόν, όπως και αν τον βλέπεις. Όταν σπέρνεις και σκέπτεσαι ότι αυτοί οι σπόροι θα φυτρώσουν και θα γίνουν ζωή, όταν θερίζεις και βλέπεις καρπούς, λες «Πώς τα ’φτιασες Θεέ μου». Η συγγραφή είναι ένα ξέδωμα για μένα, ιδίως όταν έχω δουλειές πικρές και επειδή πάντα θεωρούσα ότι η μέρα έχει 36 ώρες. Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρώτο μου μυθιστόρημα, «Η φωνή της γης», που πολλοί το θεωρούν το καλύτερό μου, το έγραψα το ’63, την ημέρα που παραιτήθηκε ο Καραμανλής.

Ας μιλήσουμε για το τωρινό έργο σας. Πού οφείλεται ο τίτλος «Έκρηξη»;

Οφείλεται εις το ότι η δημοκρατικότης μου έφθασε εις την υπερβολή και τον τίτλο τον συζητήσαμε με τους συνεργάτες μου, δηλαδή τον σκηνοθέτην και όλον τον θίασον. Εγώ είχα προτείνει πέντε-έξι τίτλους, διότι κανείς δεν ταιριάζει απολύτως. Και εκείνοι διάλεξαν την «Έκρηξη».

Δεν είναι πολύ δημοκρατικό αυτό, όχι μόνο για τον πολιτικό αλλά και για τον συγγραφέα Αβέρωφ;

Δεν το έκανα κυρίως από δημοκρατισμό, για να συνεννοούμεθα. Αλλά επειδή είχα και εγώ τις αμφιβολίες μου. Αναμφισβητήτως πρόκειται για έναν σωστό τίτλο, αφού το έργο περιέχει πολλές εκρήξεις. Εκρήξεις εις την πραγματικότητα, από τις οποίες σκοτώνεται άνθρωπος, έκρηξις πόνου από τον πατέρα. Πρόκειται περί μιας συγκρούσεως γενεών με διάφορες παρεκκλίσεις.

Ένα έργο που μιλάει για χάσματα γενεών, χάσματα πολιτικά και ιδεολογικά. Άπτεται λοιπόν της πολιτικής;

Θα ’λεγα εμμέσως. Η μια πλευρά είναι νεαροί που ονειρεύονται το υπερτέλειον και δεν δέχονται καμιά αρχή και κανένα πρόγραμμα, ενώ η άλλη δεν δίνει πολιτική αλλά πρακτική υπόσταση στη μορφή της κοινωνίας, για να επιζήσει. Κοινωνιολογικώς έχει άμεσον εξάρτησιν από την πολιτικήν. Κυρίως όμως έχει έμμεση, έτσι το βλέπω.

Πιστεύετε ότι μπορείτε εσείς, ο επί τόσα χρόνια υπουργός Εξωτερικών και Άμυνας, να γράφετε για χάσματα γενεών και για προβλήματα των νέων;

Σας είπα, έζησα ένα πολυτάραχο παρελθόν, που με έφερε κοντά σε πολλά πράγματα. Όταν ήμουν σε στρατόπεδα και φυλακές της Ιταλίας, έζησα επί ένα χρόνο με συγκρατούμενους κομμουνιστάς. Αγαπήθηκα μαζί τους, παρ’ ότι είχαμε —δεν θα πω οξείες, πάντως— έντονες συζητήσεις. Με τον κρυφό αρχηγό των, κάποιον Χριστοφιλάκο, είχαμε αναπτύξει αδελφικήν φιλίαν. Είδα πώς ζούσε η ηγεσία και η βάσις. Έμαθα τις πλάνες που έχει ο κομμουνισμός, τις υπερπλάνες που έχουν οι νέοι. Συνεπώς, πιστεύω ότι έχω την δυνατότητα να μιλήσω γι’ αυτά τα πράγματα, επειδή έχω αυτήν την πείραν την πολιτικοαντιστασιακήν, καίτοι η λέξις αντίστασις δεν μου αρέσει. Επίσης, έχω μίαν παρατηρητικότητα, έχω διαβάσει πέντε πράγματα, δικαιούμαι να μιλήσω γι’ αυτά. Πιστεύω ότι είμαι εις θέσιν να βλέπω διαφόρους αποχρώσεις.

Ως ιστορικός συγγραφέας γράψατε το «Φωτιά και τσεκούρι» και ως θεατρικός τώρα την «Έκρηξη». Και οι δυο τίτλοι περιέχουν στοιχεία εμπρηστικά. Μήπως αυτό συνδυάζεται με τους πολιτικούς σας προσανατολισμούς;

Η παρατήρησή σας είναι σωστή. Στην ερώτηση, όμως, θα ’λεγα όχι. Στο πρώτο βιβλίο ήθελα να βάλω δυο συνθήματα. Το «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει» και το άλλο από αυτά που χρησιμοποίησε ο κομμουνισμός. Στο θεατρικό, σας είπα, δεν κατέληξα εγώ στον τίτλο.

Πέστε μου, δεν αισθάνεσθε λίγο ξεχωριστή περίπτωση; Γιατί η παράταξή σας έχει να επιδείξει μερικούς σημαντικούς διανοούμενους, αλλά λίγους. Και λογοτέχνες ακόμα λιγότερους…

Με βρίσκετε ανέτοιμο. Αλλά η παράταξή μας, από διανοούμενους, είναι πιο πλούσια από την άλλη. Εμείς έχουμε τον Κωνσταντίνο Τσάτσο, που για μένα ήταν το καλύτερο μυαλό της Ελλάδας, τον Τρυπάνη, τον Ζακυθηνό και τόσους άλλους, που αν τους βάλουμε κάτω, θα δείτε πόσοι θα βγουν. Εγώ έχω γράψει πέντε-έξι μυθιστορήματα και τρία θεατρικά. Αυτό με βάζει σε μια θέση άλλη. Αλλά δεν νομίζω ότι με χαρακτηρίζει κακόν διά την πολιτικήν.

[…]

Η «Έκρηξη» καταπιάνεται με προβλήματα των νέων. Τι λέτε γι’ αυτούς;

Πιστεύω ότι, αν δεν βρούμε τρόπον να καθοδηγήσουμε κάπως την νεολαίαν, μπορεί να βρεθούμε μπροστά σε μεγάλους κινδύνους. Τα ναρκωτικά είναι ένας, η αρλουμπολογία άλλος. Συναντώ νέους, που νομίζουν ότι είναι αρχηγοί ομάδων, να λένε «Εμείς θα κατορθώσουμε το ακατόρθωτον». Τους απαντώ ότι αυτό εξ ορισμού δεν γίνεται, και αυτοί επιμένουν: «Θέλουμε το τέλειον». Αυτό είναι πολύ επικίνδυνον. Σε πολλούς πάλι η καρδιά και ο νους έχουν κατέβει στα πόδια με το φουτμπόλ. Πρέπει λοιπόν να βρούμε ξεθυμάσματα για την νεολαία, δεν εννοώ από την Δεξιά ή την Αριστεράν, εννοώ να μπει σε κάποιον έλεγχο το πράγμα.

Και η πολιτική τρομοκρατία, με την οποία επίσης καταπιάνεστε στο έργο σας; Θεωρείτε ότι αποτελεί κίνδυνο για τη νεολαία του τόπου;

Βεβαίως. Διότι έχει το στοιχείον του απατηλού, που δυστυχώς γοητεύει τους νέους, και δεύτερον διότι η δράσις που περιέχει τούς ταιριάζει. Το να σου αναθέσουν να σκοτώσεις κάποιον πολιτικό π.χ. σε κάνει να νοιώθεις ήρως. Γι’ αυτό τρέμω. Κοιτάξτε. Εγώ είμαι ελληνολάτρης. Ξέρω τα μειονεκτήματα και τις αρετές του λαού μας. Τρέμω για το μέλλον του, αν δεν μπορούμε να βαστήξουμε την νεολαία. Έχω πολλές σκέψεις για το θέμα, τις οποίες δεν μπορώ, για λόγους πολιτικούς, να αποκαλύψω, αλλά νομίζω ότι είναι από τα στοιχεία που πρέπει να προσέξουμε ιδιαιτέρως. Με τρομάζει το ακαθοδήγητον της νεολαίας, και όχι μόνον πολιτικά. Όταν βρεθώ εις συγκέντρωσιν νέων, τους λέω περιληπτικώς το εξής: Ο κομμουνισμός είναι μια ωραιοτάτη θεωρία. Δεν υπάρχει πιο δίκαιον πράγμα. Με μίαν διαφοράν. Είναι άριστος διά κοινωνίαν αγγέλων, εις κοινωνίαν ανθρώπων δεν φέρει βελτίωσιν. Και εμείς θέλουμε να βελτιώσουμε την ζωή μας.

Θέλω να τελειώσουμε με τούτο: Το έργο του λογοτέχνη Αβέρωφ —αν χρησιμοποιήσουμε, σχηματικά έστω, τους όρους προοδευτικός – συντηρητικός— παρουσιάζεται προοδευτικότερο από το προφίλ του πολιτικού Αβέρωφ, που θεωρείται από τους συντηρητικότερους της συντηρητικής παράταξης.

Πολλοί της Αριστεράς με βλέπουν ως τον κύριον εκπρόσωπον της Δεξιάς, ενώ δεν είναι έτσι. Είμαι πολύ προοδευτικός και στην πολιτικήν. Απλώς είμαι υπέρ της ιδιωτικής οικονομίας, διότι αλλιώς δεν προοδεύουν οι λαοί. Απόδειξις το Ανατολικόν Μπλοκ. Για μένα η οικονομία είναι ο ακρογωνιαίος λίθος. Επίσης, όπως λέει ένας ήρωας του έργου μου, η αρετή των αρχόντων είναι η δύναμις της δημοκρατίας. Εδώ, η αρετή αυτή δεν λέω ότι είναι απόλυτος, είναι όμως υπό έλεγχον. Στον ολοκληρωτισμό δεν υπάρχει έλεγχος. Γι’ αυτό είμαι προοδευτικός, με ορισμένους περιορισμούς. Αυτά που υποστηρίζω δεν συνιστούν αποστεωμένον συντηρητικόν.

Αυτά από τον υπερήφανο αγρότη, παρατηρητικό συγγραφέα και προοδευτικό πολιτικό Ευάγγελο Αβέρωφ. Και όποιος πείσθηκε, πείσθηκε.

*Άρθρο αφιερωμένο στον αείμνηστο Ευάγγελο Αβέρωφ – Τοσίτσα, που έφερε τον τίτλο «Είμαι προοδευτικός, με ορισμένους περιορισμούς» και είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» στις 14 Ιανουαρίου 1988. Ο μετσοβίτικης καταγωγής Αβέρωφ είχε παραχωρήσει την ανωτέρω συνέντευξη στη δημοσιογράφο Κική Αγγελοπούλου με αφορμή το ανέβασμα του θεατρικού έργου του «Η έκρηξη» σε κεντρικό θέατρο της Αθήνας.

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ – Τοσίτσας, πολύπλευρη προσωπικότητα, με πολλά ενδιαφέροντα και ταλέντα, αλλά και ευρύτερη κοινωνική δράση, γεννήθηκε στα Τρίκαλα το 1908 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 2 Ιανουαρίου 1990.