Κάτω από το πεζοδρόμιο η… βυζαντινή Θεσσαλονίκη

Είναι η τύχη των ιστορικών μνημείων και μάλιστα εκείνων που η παρουσία τους θεωρείται αυτονόητη μέσα στη διαχρονία και τη συγχρονία μιας πόλης: να μένει μισοφωτισμένη ή και άγνωστη η ταυτότητά τους. Και αυτή είναι μια εντύπωση την οποία επιτείνει η ανάγνωση του οδηγού «Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών» (εκδ. Επίκεντρο) του δημοσιογράφου και ρέκτη Χρίστου Ζαφείρη, ο οποίος εμπλουτίζει μια ξεχωριστή σειρά ύστερα από την «Παρουσία των απόντων» (2014), τη «Θεσσαλονίκη των Εβραίων» (2016) και τη «Θεσσαλονίκη των Οθωμανών» (2019).

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον ναό του Αγίου Δημητρίου. Λίγοι επισκέπτες και περιπατητές θα γνώριζαν ότι πρόκειται για την κατά σειρά τρίτη μορφή του κτίσματος, καθώς η πεντάκλιτη βασιλική της δεκαετίας του 690 μ.Χ κάηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 (και αφού η αρχική τρίκλιτη είχε καεί το 626-634). Όπως διαβάζουμε: «Μετά το 1493, οπότε ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί… αναστηλώθηκε στη σημερινή του μορφή, ύστερα από πολύχρονες αναστηλωτικές εργασίες, με πρωτεργάτες τον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο και τον βυζαντινολόγο Γεώργιο Σωτηρίου, και αποδόθηκε στη λατρεία το 1948». Αλλά και παρακάτω για την Αχειροποίητο: «Είναι η μοναδική παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης, αλλά και της ανατολικής Μεσογείου, που σώζεται σχεδόν στη μορφή που είχε όταν πρωτοχτίστηκε (σ.σ.: δεύτερο μισό 5^ου αιώνα). Σε έναν από τους κίονές της, εξάλλου, σώζεται η αραβική επιγραφή – μαρτυρία για την κατάληψη της πόλης: “Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το 1430”».

Στον ιστορικό και περιηγητικό οδηγό του ο Χ. Ζαφείρης δεν ενσωματώνει μόνο αρχιτεκτονικά στοιχεία. Στο υποκεφάλαιο για τους «σκοτεινούς αιώνες» της Θεσσαλονίκης (7^ος – 8^ος μ.Χ) υπενθυμίζει τη συλλογή Ανωνύμου με τα «Θαύματα του Αγίου Δημητρίου» (εκδ. Άγρα, 1997, μεταγραφή της Αλόης Σιδέρη), την οποία θα έπρεπε να αναζητήσουν όσοι ακριβώς ενδιαφέρονται για πολιτισμικά και πραγματολογικά στοιχεία («Και ύστερα έπεσε στη θεοπαίδευτη πόλη μας η θεόσταλτη οργή των σεισμών που γκρέμισε το μεγαλύτερο μέρος της…»). Αλλού παρατίθεται το χρονικό της άλωσης από τους Νορμανδούς (1185), όπως το καταγράφει ο μητροπολίτης Ευστάθιος (επίσης από τις εκδ. Άγρα, 2010, με σχόλια του Paolo Odorico). Στις σελίδες 138 – 139 ξεδιπλώνεται η εικόνα του επιτάφιου της Θεσσαλονίκης, ενός αριστουργήματος της χρυσοκεντητικής του 14^ου αιώνα, το οποίο εκτίθεται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ενώ στη συνέχεια γίνεται αναφορά στις διαφορετικές εκδοχές για την ταυτότητα του Μανουήλ Πανσέληνου: «Νεότερες έρευνες (2022) θεωρούν ότι το όνομα είναι παρωνύμιο του Ευτύχιου Αστραπά ή των γιων του, “επώνυμων” ζωγράφων της Θεσσαλονίκης».

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Ένα δείγμα από τις άγνωστες λεπτομέρειες που χωράνε στο εγχειρίδιο του Χ. Ζαφείρη για τη Θεσσαλονίκη, ενδεικτικό για το περιεκτικό ύφος γραφής, είναι η απειλή των Καταλανών πειρατών κατά τον 14^ο αιώνα: «Ήταν αρχικά μισθοφόροι στρατιώτες, οι οποίοι είχαν συγκροτήσει την Καταλανική Εταιρία και πρόσφεραν με μισθό τις στρατιωτικές υπηρεσίες τους στους βυζαντινούς αυτοκράτορες. Σύντομα όμως διέκοψαν τη μισθοφορική σχέση με τους βυζαντινούς, εξαιτίας καθυστέρησης στην καταβολή των μισθών τους, και άρχισαν τις λεηλασίες βυζαντινών περιοχών. Ξεκίνησαν το 1308 από τη Θράκη και στρατοπέδευσαν στην Κασσάνδρα, απ’ όπου έκαναν ληστρικές επιδρομές στα μοναστήρια του Αγίου Όρους και κυρίως στις μονές Χιλανδαρίου και Βατοπεδίου. Πολιόρκησαν επίσης και τη Θεσσαλονίκη χωρίς επιτυχία, καθώς οι Βυζαντινοί είχαν ενισχύσει την άμυνα της πόλης με στρατό. Οι Καταλανοί κατέβηκαν νοτιότερα και κατέλυσαν το γαλλικό δουκάτο των Αθηνών το οποίο διοίκησαν ως τα τέλη σχεδόν του 14^ου αιώνα (1388). Ύστερα από σχεδόν εφτά αιώνες, το 2005, οι Καταλανοί μισθοφόροι του Βυζαντίου ξανάρθαν στην επικαιρότητα μετά την καταβολή συμβολικής οικονομικής αποζημίωσης από το καταλανικό κοινοβούλιο της Ισπανίας στη μονή Βατοπεδίου, για τις καταστροφές που υπέστη από τους προγόνους τους» (κοίτα να δεις ποιοι καταφέρνουν να κερδίζουν πολεμικές αποζημιώσεις, είναι το σχόλιο).

Μια σκέψη ύστερα από την ανάγνωση παρόμοιων εγχειριδίων και βιβλίων είναι πόση ανάγκη έχουμε από την εισαγωγή ενός μαθήματος Τοπικής Ιστορίας στο επίπεδο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Θεσσαλονικείς μαθητές που επιτέλους θα διδάσκονταν την ιστορία της Θεσσαλονίκης, όπως και Κρητικοί που θα μάθαιναν τη δική τους, μακριά από τα στερεότυπα του τοπικισμού και την ευκολία της συμπύκνωσης χρονικών περιόδων. Γι’ αυτό και ο καλύτερος τρόπος να διαβάσει κανείς την έκδοση, η οποία κρύβει πίσω της πολύχρονη έρευνα και τεκμηρίωση ιστορικών στοιχείων, είναι να περιηγηθεί με τα πόδια στους δρόμους και τα μνημεία της πόλης.