Το πρωί της 7ης Ιανουαρίου 2015, δύο άνδρες, ο Chérif και ο Saïd Kouachi, εισέβαλαν στα γραφεία του Charlie Hebdo, της γαλλικής εφημερίδας που κυριαρχούσε στην σάτιρα, και οπλισμένοι με Καλάσνικοφ δολοφόνησαν 12 άτομα, μεταξύ των οποίων οκτώ δημοσιογράφους και σκιτσογράφους, σε λιγότερο από δύο λεπτά.

Οι δράστες, οι οποίοι συνδέονταν με την Αλ Κάιντα, δεν επέλεξαν τυχαία το Charlie Hebdo. Για χρόνια, η εφημερίδα διακωμωδούσε τη θρησκεία, συμπεριλαμβανομένου του Ισλάμ. Ήταν η αρχή της χειρότερης χρονιάς ισλαμιστικών τρομοκρατικών επιθέσεων στο Παρίσι, οι οποίες στοίχισαν τη ζωή σε σχεδόν 150 ανθρώπους.

Η αυτολογοκρισία, και όχι ο νόμος, μετριάζει πλέον τη σάτιρα

Μια δεκαετία μετά, το Charlie Hebdo συνεχίζει ακάθεκτη την σάτιρα, με τη διαφορά ότι τώρα λειτουργεί από μια ασφαλή και μυστική τοποθεσία.

Το Charlie Hebdo συνέχισε τη γαλλική παράδοση στην πολιτική σάτιρα

Ο Laurent Sourisseau, ένας σκιτσογράφος γνωστός ως Riss, επέζησε από τη σφαγή και ανέλαβε την αρχισυνταξία μετά την επίθεση. Ριζοσπάστες ισλαμιστές ζήτησαν τον θάνατό του και ζει υπό αστυνομική προστασία. Ο Economist τον συνάντησε σε ένα γραφείο τρίτου μέρους χωρίς σήμανση.

Από τότε τίποτα δεν ήταν το ίδιο για το Charlie Hebdo. Ωστόσο, η εφημερίδα έχει ανασυγκροτήσει το προσωπικό της και εκδίδεται κάθε εβδομάδα μετά από εκείνο το φρικτό χειμωνιάτικο πρωινό. Η κυκλοφορία της σήμερα είναι περίπου 50.000 φύλλα – πάνω από 25% υψηλότερη από ό,τι πριν από την επίθεση.

«Το σκεφτόμαστε συνέχεια, αλλά δεν το συζητάμε συνέχεια», λέει ο Riss. «Δεν μπορείς να συντριβείς από αυτή την ιστορία».

Με αφορμή την επέτειο, το Charlie Hebdo εξέδωσε ένα βιβλίο με τίτλο «Charlie Liberty: το ημερολόγιο της ζωής τους». Είναι ένας τρόπος για τους επιζώντες να κρατήσουν ζωντανούς τους πρώην συναδέλφους τους, πέντε από αυτούς (Cabu, Charb, Honoré, Tignous και Wolinski) σκιτσογράφους.

Το Charlie Hebdo συνέχισε μια γαλλική παράδοση πολιτικής γελοιογραφίας, συχνά άσεμνης, η οποία έχει βαθιές ρίζες. Οι πρόστυχες, αντιβασιλικές γελοιογραφίες του 18ου αιώνα γελοιοποιούσαν την Μαρία-Αντουανέτα και τον Λουδοβίκο 16ο. Πάνω από 1.500 σατιρικές γκραβούρες παρήχθησαν κατά τη δεκαετία που ακολούθησε την επανάσταση του 1789.

Οι επικριτές της Charlie Hebdo δεν είναι μόνο οι θρησκευτικοί ηγέτες

Το πλεονέκτημα των σχεδίων, εξηγεί ο Riss, είναι ότι αποτελούν μια «απλή οπτική γλώσσα, κατανοητή από όλους, για να μιλήσουμε για δύσκολα πράγματα». Η Charlie Hebdo ιδρύθηκε το 1970 και δεν λυπάται τίποτα και κανέναν. Οι γελοιογραφίες της κυμαίνονται από τις αλλόθρησκες (ο Προφήτης Μωάμεθ επιδεικνύει τον σπυριάρη πισινό του) έως τις πολιτικές (η Μαρίν Λεπέν ξυρίζει τα μαλλιά της).

Η εφημερίδα ενοχλεί τακτικά τα καθεστώτα στο Ιράν και την Τουρκία, είτε επειδή κοροϊδεύει τους ηγέτες τους είτε επειδή αστειεύεται με το Ισλάμ.

Οι επικριτές της Charlie Hebdo, ωστόσο, δεν είναι μόνο οι θρησκευτικοί ηγέτες. Λίγο μετά τις δολοφονίες του 2015, μια χούφτα Αμερικανών συγγραφέων μποϊκοτάρισαν ένα επίσημο δείπνο στη Νέα Υόρκη, στο οποίο η γαλλική εφημερίδα επρόκειτο να λάβει βραβείο θάρρους, με την αιτιολογία ότι οι γελοιογραφίες της ταπεινώνουν τους μουσουλμάνους. Στην κοσμική Γαλλία, ο νόμος απαγορεύει τη ρητορική μίσους ή την υποκίνηση σε βία, αλλά προστατεύει τη βλασφημία.

Ωστόσο, αυτό δεν καθιστά το Charlie Hebdo εκτός αρνητικής κριτικής ακόμη και στην πατρίδα του. Η Mediapart, μια αριστερή εφημερίδα, κατήγγειλε πρόσφατα μια καρικατούρα της σύγκρουσης μεταξύ της κοσμικής Γαλλίας και του σκληρού ισλαμισμού, την οποία το Charlie Hebdo απεικόνιζε ως μια γυναίκα που φορούσε μπούρκα και έναν άνδρα με μούσι. Ήταν, έγραψε η Mediapart, μια «μοχθηρή» μορφή ισλαμοφοβίας που προέρχεται κατευθείαν από το εγχειρίδιο της ακροδεξιάς (σ.σ. η εφημερίδα απορρίπτει τέτοιες κατηγορίες ως παράλογες).

Εύθραυστο σήμερα το «Je suis Charlie»

Σήμερα, η γαλλική υποστήριξη προς το προκλητικό πνεύμα του Charlie Hebdo – γνωστό ως «Je suis Charlie» – φαίνεται εύθραυστη. Ήταν ισχυρή το 2020 μετά τον αποκεφαλισμό του Samuel Paty, ενός δασκάλου, από έναν τρομοκράτη. (Είχε δείξει στους μαθητές καρικατούρες του Μωάμεθ σε μια τάξη για την ελευθερία του λόγου.) Ωστόσο, το 2023 μόνο το 58% των Γάλλων δήλωσε σε δημοσκόπηση «Je suis Charlie», από 71% το 2016.

Αυτό μπορεί να αντικατοπτρίζει μια γενικότερη τάση στη δυτική κοινωνία για αυξανόμενη δυσανεξία στην πρόκληση προσβολής. Αμερικανοί κωμικοί stand-up, όπως ο Dave Chappelle, έχουν μιλήσει κατά της πιο λογοκριτικής στάσης απέναντι στη σάτιρα.

Το 2019, μετά από κατακραυγή που προκλήθηκε από μια καρικατούρα του Μπενιαμίν Νετανιάχου, του πρωθυπουργού του Ισραήλ, οι New York Times τερμάτισαν τη δημοσίευση πολιτικών γελοιογραφιών. Στις 3 Ιανουαρίου, η Ανν Τελνάες παραιτήθηκε από την Washington Post, αφού η εφημερίδα απέρριψε τη γελοιογραφία της, που απεικόνιζε τον ιδιοκτήτη της, Τζεφ Μπέζος, και άλλα αφεντικά της τεχνολογίας, να γονατίζουν μπροστά στον Ντόναλντ Τραμπ.

Η αυτολογοκρισία, και όχι ο νόμος, μετριάζει πλέον τη σάτιρα. Ο Plantu, σκιτσογράφος της Le Monde, έχει υποστηρίξει ότι η κοινωνική πίεση σημαίνει ότι οι σκιτσογράφοι «δεν έχουν πλέον την ίδια ελευθερία». Ο Riss υποστηρίζει ότι το Charlie Hebdo «δεν είναι εξαιρετικά προκλητικό», αλλά φαίνεται έτσι επειδή «τα περιθώρια ανοχής» στενεύουν.

Δέκα χρόνια μετά, η φωνή της εφημερίδας, πολλές φορές, είναι χυδαία, αλλά πολύτιμη. «Κάνουμε ακριβώς το ίδιο πράγμα που κάναμε και πριν», επιμένει ο Riss. «Αλλά γύρω μας οι άνθρωποι είναι πολύ πιο δειλοί…».

Headlines