Η «Χώρα του χιονιού» του Γιασουνάρι Καουαμπάτα: μυθιστόρημα φτιαγμένο σαν χαϊκού

Το 1948, οπότε εκδίδεται η τελική μορφή της «Χώρας του χιονιού» (πρόσφατα από τις εκδ. Άγρα, σε μετάφραση και επίμετρο του Παναγιώτη Ευαγγελίδη), η Ιαπωνία είναι μια χώρα ηττημένη. Αντιθέτως, όταν ο Γιασουνάρι Καουαμπάτα (1899 – 1972) ξεκινά την περιπέτεια με το συγκεκριμένο μυθιστόρημα το 1935, η γενέτειρά του είναι ένα από τα πλέον μιλιταριστικά έθνη -αν όχι το πιο μιλιταριστικό- στον πλανήτη. Αναπόφευκτα, λοιπόν, είναι εγγεγραμμένη στις σελίδες της αφήγησης η θλίψη για έναν κόσμο που χάνεται, η α-πορία για εκείνον που γεννιέται (η χρήση της τεχνολογίας) και η απόσταση από το πείραμα της εκδυτικοποίησης. Η χώρα του Καουαμπάτα θα κοιτούσε πλέον προς τις ΗΠΑ για να μην ισοπεδωθεί ολοκληρωτικά. Και ο μεταφραστής θυμίζει μια καίρια δήλωση του συγγραφέα, ο οποίος επιλέγεται τελικά το 1968 από τη Σουηδική Ακαδημία για το Νόμπελ Λογοτεχνίας: «Αφότου η Ιαπωνία ηττήθηκε, το μόνο που μου μένει να κάνω είναι η επιστροφή στην παραδοσιακή πνευματική θλίψη των Ιαπώνων».

Στη «Χώρα του χιονιού» ο Καουαμπάτα το επιχειρεί μέσα από την ερωτική σχέση του αστού διανοούμενου Σιμάμουρα και της γκέισας των βουνών Κόμακο -που ούτε ερωτική μπορεί να χαρακτηριστεί, αν την πάρουμε τοις μετρητοίς, ούτε σχέση. Γιατί σε αυτό το «αφήγημα του δρόμου» (εν προκειμένω, του σιδηροδρόμου) όλα είναι ρευστά και τίποτε δεν πρέπει να έχει ταυτότητα. Πρόκειται για μια επικράτεια όπου «τα σκοτάδια της νύχτας» καταπίνουν «ακόμα και το χρώμα του χιονιού». Οι επιθυμίες ισοδυναμούν με αντανακλάσεις και κατασκευές της φαντασίας: «Όταν γλίστρησε [το δάχτυλο] πάνω στο τζάμι του παράθυρου κι απροσδόκητα αναδύθηκε μπροστά του το μάτι μιας γυναίκας, αιφνιδιασμένος τραβήχτηκε προς τα πίσω και παραλίγο να βγάλει μια φωνή. Όλο αυτό συνέβη επειδή ονειροβατούσε…».

Ο Σιμάμουρα γοητεύεται από την ιστορία του δυτικού μπαλέτου χωρίς να έχει δει ποτέ του μια πραγματική παράσταση, ενώ μεταφράζει Βαλερί και Αλέν, αλλά και γάλλους θεωρητικούς του ρωσικού χορού (ανάμνηση ίσως της προσωπικής μελέτης του Καουαμπάτα στις σχολές της δυτικής λογοτεχνίας μετά το 1921). Η νεαρή Γυόκο, από την άλλη, κρατάει σημειώσεις για μυθιστορήματα και κινηματογραφικές ταινίες «κάποιας χώρας μακρινής και ξένης» -οι επιθυμίες τους, λοιπόν, είναι μιμητικές με μακρινό πολικό αστέρα κάπου στη Δύση. Με την Κόμακο, πάλι, εγκαινιάζεται ένα παιχνίδι έλξης κι απώθησης, φωτός και σκιάς, ψυχρότητας και θέρμης, λαχτάρας και αποστροφής. Στον τόνο της φωνής της εκείνος προσπαθεί να καταλάβει εάν αυτό που αντηχεί είναι «ψυχρή σκληρότητα ή ένα τρομερά φλογερό πάθος» (σ. 99). Κάποια στιγμή οι δύο ήρωες μοιάζουν βγαλμένοι από μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι, όπου ο άντρας τη μια στιγμή ταπεινώνει τη συμβία του και την επόμενη σέρνεται γονυπετής εκλιπαρώντας την αγάπη. «Όση ώρα τον στρίμωχνε με τις ερωτήσεις της έχοντας καρφωμένα τα μάτια επάνω στον Σιμάμουρα, η Κόμακο είχε κοκκινίσει εντελώς ενώ οι ώμοι της έτρεμαν βίαια από οργή, σχεδόν αμέσως όμως μετά το λευκό της χρώμα επανήλθε και χείμαρροι δακρύων άρχισαν να κυλάνε στα μάγουλά της. “Πόσο σας μισώ, αχ, ναι, πόσο σας μισώ!».

Ξεχωριστός καταλύτης στο μυθιστόρημα του Καουαμπάτα και «τρίτο πρόσωπο» η Γυόκο, που μετράει της μέρες της νεότητάς της σαν επιγραφή στο χιόνι. Για τη γιαπωνέζικη αισθητική -όπως εκφράζεται, για παράδειγμα στο θέατρο Νο, αλλά όχι μόνο- η ομορφιά της νεότητας εμπεριέχει ήδη τον σπόρο της καταστροφής. Μια υπόνοια αφανισμού, την υπόσχεση ότι κάποια στιγμή έρχεται το τέλος της. Όπως σημειώνει ο Ίαν Μπουρούμα, για τον λόγο αυτό η ιαπωνική κουλτούρα επενδύει τόσο πολλά στην εικόνα της ανθισμένης κερασιάς: ανθίζει και πολύ γρήγορα μαραίνεται. Από εδώ μπορεί να οδηγηθούμε και στην πιο μακάβρια περιοχή του φάσματος: τη «λατρεία της αυτοκτονίας», ακριβώς αυτήν που υμνούν τα έργα του θεάτρου Καμπούκι και αυτή που έκαναν πράξη ζωής οι καμικάζι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ομάδες των οποίων αποκαλούνταν -διόλου τυχαία- «άνθη κερασιάς» (New York Review of Books, 27 Μαΐου 2010). Ορισμένοι σχολιαστές, εξάλλου, θα συνδέσουν την αυτοκτονία του Καουαμπάτα με εκείνη του φίλου και «προστατευόμενού» του Γιούκιο Μισίμα το 1970, αλλά ο πρώτος είναι 73 ετών και μόνο ο δεύτερος 45.

Η «θλίψη για τα πράγματα»

Η αμόλυντη ή απόρθητη νεότητα δεν είναι πάντως το μοναδικό δείγμα ανώτερης ομορφιάς στην Ιαπωνία. Την ίδια αποστολή μπορεί να έχει και η παλαιότητα. Η νοσταλγία για την ιαπωνική πνευματική τάξη και τη φύση, για παράδειγμα. Κι αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η γιαπωνέζικη τέχνη ασχολείται τόσο έντονα με την αναβίωση του παρελθόντος -φαντάσματα νεκρών που εμφανίζονται στα έργα του θεάτρου Νο- ή με την ανάταξη του χρόνου όπως θα γινόταν σε ένα χαϊκού. Ως ένα σημείο αυτό επιχειρεί ο Καουαμπάτα στο μυθιστόρημά του. Η αφήγηση εξακτινώνεται σε παρακλάδια και υπονοήματα, σαν να ήταν σπαράγματα ντανταϊσμού, εξπρεσιονισμού ή στίχοι ενός μακροσκελούς ποιήματος με την τεχνική των χαϊκού. Πρωταγωνίστρια βέβαια είναι η ίδια η χώρα του χιονιού. Πάλλευκη· ομορφιά και θάνατος σε ένα. Με βασική έννοια, όπως επισημαίνει ο Π. Ευαγγελίδης, τη «θλίψη για τα πράγματα», το «μονό νο αουάρε» (mono no aware): τη βαθιά συγκίνηση που μπορεί να προκαλέσει το κάθε πράγμα αυτού του κόσμου (κατ’ αυτή την έννοια, θα είχε πάντοτε ενδιαφέρον η πρόσληψη της σολωμικής ποίησης, ειδικά ως προς τη λατρεία της φύσης, από την ιαπωνική κουλτούρα).  Αξίζει εδώ και η κατάθεση του έλληνα μεταφραστή για τη δική του «περιπέτεια», την οποία φέρνει εις πέρας: «Η Χώρα του χιονιού είναι ένα δυσμετάφραστο κείμενο παρά τη φαινομενική του απλότητα. Οι λέξεις κυλάνε η μία μετά την άλλη όπως στην ιαπωνική ποίηση, χωρίς σύνδεση, βυθισμένες στην αοριστία και την ασάφεια…».

Λίγο πριν το τέλος -που δεν έχει κανένα νόημα να μαρτυρήσουμε επισημαίνοντας απλώς ότι ταιριάζει με όλο το συμβολικό «διάκοσμο»- ο Σιμάμουρα φτάνει κοντά στο σημείο να αναγνωρίσει επιτέλους κάτι απ’ τον εαυτό του. Κι εκεί ο Καουαμπάτα επιτείνει την αίσθηση της ρευστότητας περνώντας από το χαϊκού σε μια ανεπαίσθητη και τόσο δηλωτική δόση ρομαντισμού: «Στεκόταν ακίνητος κι απλώς παρατηρούσε με προσοχή την ίδια την ψυχρότητα της καρδιάς του. Για τον Σιμάμουρα, η ικανότητα της Κόμακο να χάνει τον εαυτό της αποτελούσε ένα μυστήριο. Η Κόμακο άφηνε όλη της την ύπαρξη να κυλάει μέσα στον Σιμάμουρα αλλά τίποτε δεν φαινόταν να πηγαίνει από τον Σιμάμουρα προς την Κόμακο. Ο Σιμάμουρα άκουσε βαθιά μέσα στο στήθος του, σαν το χιόνι που πέφτει και συσσωρεύεται, τον ήχο της Κόμακο, μια ηχώ που χτυπιόταν επάνω σε έρημους τοίχους».