Γιάννης Γκοβόστης: Η αυτοκτονία των βιβλίων

Του κάψαν τα βιβλία του. Τον στείλαν φυλακή κι εξορία, μόνο και μόνο γιατί ήταν εκδότης. Κι όμως επέμενε με πάθος ίσαμε το τέλος της ζωής του να βγάζει ολοένα κι άλλα βιβλία, χωρίς να διασώζει τα παλιά. Στο βωμό της εκδοτικής αυτής λειτουργίας πρόσφερε όχι μόνο τον εαυτό του αλλά και την οικογένεια και τους συνεργάτες του.

Ο Κώστας Γκοβόστης είναι ίσως μια τυπική περίπτωση Έλληνα εκδότη. Για να βγει καλό βιβλίο με τα μέσα που υπάρχουν, με τις πολιτικές διακυμάνσεις κι αντιξοότητες, δεν είναι καν αρκετό να θυσιάσεις μία μόνο ζωή.

Άρχισε το 1926. Πέθανε το 1958. Το έργο του συνεχίζει σήμερα ο γιος του, Γιάννης Γκοβόστης, μαζί με τον μικρότερο αδελφό του. Η μητέρα τους, Ελένη, εξακολουθεί να εργάζεται στις εκδόσεις από το 1936. Από τη μέρα, δηλαδή, που η αστυνομία της δικτατορίας του Μεταξά ήρθε και συνέλαβε τον Κώστα Γκοβόστη για να τον κλείσει στις φυλακές του Συγγρού, και μάζεψε κι έκαψε ό,τι βιβλία υπήρχαν στο βιβλιοπωλείο του.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.7.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η Ελένη Γκοβόστη, πολύ απασχολημένη πάντα στον εκδοτικό οίκο, σταματάει μια στιγμή τη δουλειά της για να θυμηθεί εκείνες τις στιγμές:

«Ήταν δυο-τρεις μήνες μετά την 4η Αυγούστου. Παραμονή του Αγίου Δημητρίου. Ο Γιάννης μου ήταν μόλις δυο χρονών. Ήρθανε μυστικοί, χωρίς κανένα ένταλμα, συλλάβανε τον άντρα μου για να τον κλείσουν στη φυλακή.

— Μη στενοχωριέσαι, του είπα. Εγώ θα συνεχίσω.

Τον έκλεισαν φυλακή, και μετά εξορία.

Αμέσως μετά τη σύλληψή του ήρθαν να μας κατάσχουν και τα βιβλία. Τα πήραν όλα όσα βρήκαν και τα φόρτωσαν σ’ ένα φορτηγό για να τα κάψουν. Σε μας μόνο ήρθαν και στο βιβλιοπωλείο το αριστερό, το κομματικό».

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.7.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Γιάννης Γκοβόστης θυμάται, από αφηγήσεις μάλλον, γιατί ο ίδιος ήταν μόλις δυο χρονών, πως οι δικοί του, περιμένοντας από στιγμή σε στιγμή την κατάσχεση των βιβλίων, πετούσαν, όσα προλάβαιναν, στο πηγάδι της αυλής. Και το πηγάδι αυτό δεν επρόκειτο να διασώσει κανένα απολύτως βιβλίο, γιατί ήταν γεμάτο νερό.

— Μα, τότε, γιατί τα ρίχναν στο πηγάδι;

— Δεν καταλαβαίνετε; Δεν τάριχναν για να τα σώσουν. Ήταν μια πράξη ηρωικής απελπισίας. Ήταν μια αυτοκτονία των βιβλίων για να μην πέσουν στα χέρια τους.

Χορός του Ζαλόγγου των βιβλίων: κάτι που φαίνεται απόλυτα λογικό και κατανοητό στους Γκοβόστηδες.

Όταν πέθανε ο πατέρας Γκοβόστης, 54 μόλις χρονών, ο Γιάννης ήταν στρατιώτης.

Ο Κώστας Γκοβόστης είχε πάρει το γιο του δώδεκα χρονών παιδί στη δουλειά. Και δεν τον άφησε να πάει στο πανεπιστήμιο. Τον έστειλε νωρίς στρατιώτη γιατί προαισθανόταν το τέλος του. Ήθελε νάναι ο γιος του έτοιμος να τον διαδεχτεί.

— Προς το τέλος της ζωής του ο πατέρας υπέφερε πολύ. Είχε καρδιά. Ήταν σχεδόν τυφλός. Δούλευε στο ημίφως για να διαστέλλονται οι κόρες των ματιών και να μπορεί να βλέπει λίγο. Είχε αλλεπάλληλες καρδιακές προσβολές. Βιαζόταν. Καταλάβαινε πως θα πέθαινε. Πραγματικά, όταν πέθανε, είχα συμπληρώσει κιόλας ένα μεγάλο μέρος της θητείας μου. Έτσι μου δώσαν απολυτήριο και γύρισα εδώ, να συνεχίσω τη δουλειά…

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.7.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Σήμερα ο Γιάννης Γκοβόστης πήρε μια απόφαση που θ’ αλλάξει την ιστορία του εκδοτικού του οίκου:

«Στην αρχή, επηρεασμένος ίσως από τον πατέρα μου, συνέχιζα κι εγώ να βγάζω αράδα καινούρια βιβλία. Ήρθε όμως μια στιγμή που είπα πως αυτό ήταν κουταμάρα.

Τα παλιά βιβλία ήταν ανεπανάληπτα. Εξακόσιοι-επτακόσιοι τόμοι διεθνούς κλασικής λογοτεχνίας — σωστό Πένγκουιν, δηλαδή. Και πώς βγαίναν αυτά τα βιβλία;

Είχαμε άριστους μεταφραστές. Μα δε σταματούσαμε εκεί. Υπήρχε ένα επιτελείο από τέσσερις-πέντε επιμελητές. Συνεδρίαζε κάθε απόγευμα και περνούσε ψιλό κόσκινο τη μετάφραση.

Ήταν ο Σέργιος Πρωτόπαπας, που ήξερε ρωσικά, γερμανικά, ιταλικά, αγγλικά, γαλλικά. Μα εκτός απ’ αυτά, ήξερε αστρολογία, αστρονομία, ζωολογία, εντομολογία κ.λπ. Ήταν επιμελητής στο ρωσικό. Αλλά δεν μετέφραζε γιατί δεν ήξερε καλά ελληνικά. Ήταν ο Λεωνίδας Ζενάκος. Ήταν η Διονυσία Μπιτζιλέκη, που κρατούσε το γαλλικό. Ο ποιητής Ρίτσος, που βαστούσε την επιμέλεια της γλώσσας μέχρι το 1955. Και ο πατέρας μου, που κρατούσε τα χειρόγραφα.

Νομίζω μερικές φορές ότι το παράκαναν στη διύλιση. Γιατί ακόμα και τις ελάχιστες φορές που ανατυπωνόταν ένα βιβλίο, ο πατέρας μου πίστευε ότι ήθελε κι άλλη βελτίωση — και πάλι απ’ την αρχή!

Ανατυπώσεις όμως γίνονταν ελάχιστες φορές. Έβλεπε ότι ένα βιβλίο πουλιόταν. Δεν έλεγε ας το ξαναβγάλουμε. Προχωρούσε σε άλλα. Σπάνια γυρνούσε προς τα πίσω.

Ο πατέρας μου είχε πάθος για τα βιβλία. Σαν να γεννούσε συνέχεια.

Βγάζαμε και τρία και τέσσερα βιβλία ταυτόχρονα. Είχε τέσσερις-πέντε τυπογράφους που δούλευαν όλοι μαζί και του φέρναν τις διορθώσεις. Και δεν πιάναμε να τελειώσουμε ένα βιβλίο. Έβλεπες να εκδίδονται μαζί ο πέμπτος τόμος του Ζαν Κριστόφ του Ρομαίν Ρολάν, H Καταγωγή των Ειδών του Ντάρβιν και τα Γράμματα του Βαν Γκογκ στον αδελφό του.

Αυτό βάστηξε μέχρι το 1958, που πέθανε. Και υπήρχε σπαρτιάτικη πειθαρχία, σπαρτιάτικο ωράριο, γι’ αυτό ίσως και φεύγαν στο τέλος οι περισσότεροι συνεργάτες του.

Οι πρώτοι στίχοι της «Προσφοράς», καλλιγραφημένοι από τον ίδιον τον Ρίτσο

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.7.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Θυμάμαι τον Άρη Αλεξάνδρου. Είχε έρθει από 17-18 χρονών. Είχε γίνει στο τέλος σαν συγγενής μας. Μεγάλωσε μαζί μας. Δεν είχαμε την ίδια ηλικία. Ο πατέρας μου όμως τον είχε σαν παιδί του. Ήταν από τους λίγους τόσο έντιμους και σωστούς ανθρώπους που πέρασαν απ’ αυτή τη ζωή. Ήταν ο καλός καγαθός. Γι’ αυτό ίσως και δεν προβλήθηκε όσο ζούσε.

Όλα αυτά τα βιβλία τα παλιά ήταν λοιπόν αδύνατο να ξαναγίνουν. Γιατί, μοιραία, ό,τι βγαίνει τώρα πρέπει νάναι πέντε-έξι σκάλες πιο κάτω. Γιατί πώς να ξαναμαζέψεις τώρα τον Ρίτσο, τον Ζενάκο, τον Σέργιο Πρωτόπαπα, την Μπιτζιλέκη, τον Νότη Παναγιώτου και να τους βάλεις να σου διυλίζουνε την κάθε αράδα;

Γι’ αυτό αποφάσισα να τα επανεκδώσω. Όσο αντέξω, φυσικά. Γιατί ο πατέρας μου είχε και το άλλο ψώνιο. Έβγαζε τόσα διαφορετικά βιβλία, αλλά δεν κρατούσε από ένα τουλάχιστον. Τον μάλωνα.

— Μην ανησυχείς, μου έλεγε. Όταν πάρω τη σύνταξή μου και θάχεις εσύ τη διαχείριση, θα βγαίνω εγώ στα παλιατζίδικα και θα μαζεύω από ένα αντίτυπο απ’ το καθένα.

Όπως καταλαβαίνετε, αυτό δεν έγινε ποτέ. Το προσπαθώ μόνος μου τώρα. Και οι φίλοι, όλο και κάτι βρίσκουν.

Τις προάλλες ήρθε ένας και μούφερε τι νομίζετε; Μια μπροσούρα της Κολοντάι «Οι σχέσεις των δύο φύλων και ο Μαρξισμός», έκδοση Γκοβόστη του 1928! Έπιασα και το ξανάβγαλα. Κι είναι κάτι που ζητιέται.

Μετά ήταν κι η περιπέτεια του μονοτονικού. Το 1953-54 τούρθε του πατέρα ότι πρέπει να διορθώσουμε τη γλώσσα. Βοήθησε σ’ αυτό και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, που εκείνη την εποχή ερχόταν συστηματικά.

Αρχίσανε να βουτάνε όλα τα παλιά βιβλία που είχαν τόνους, να τα ξαναστοιχειοθετούν και να τα γυρίζουν σε μονοτονικό.

Κανείς δεν το θυμήθηκε τώρα. Αλλά το μονοτονικό άρχισε το 1954, με τον Ναπολέοντα του Λούντβιχ. Συγχρόνως είχαμε καταργήσει τις διφθόγγους, τα διπλά γράμματα, όλα. Γράφαμε το γράμμα μ’ ένα μ, το σταυρό με β, τα ρήματα σε -ώνω, όλα με όμικρον, στρόνω, σηκόνω. Έγινε τρομερό σκάνδαλο. Ήρθαν οι απόστρατοι συνταγματάρχες που είχαν αγοράσει τον Ναπολέοντα να μας σπάσουν τα τζάμια…»

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.7.1983, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Η κυρία Γκοβόστη, που συμπληρώνει φέτος πενήντα χρόνια από την ημέρα που παντρεύτηκε τον Κώστα Γκοβόστη κι άρχισε να συνεργάζεται μαζί του, θυμάται αμέτρητα πρόσωπα και πράγματα:

«Βγάζαμε τότε και δύο περιοδικά: τη Φωνή του Βιβλίου και τους Πρωτοπόρους. Η Λιλίκα Νάκου, που είχε εκδώσει σ’ εμάς την Ξεπάρθενη και τους Παραστρατημένους. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη, που είχε βγάλει τα Άντρες και Γυναίκες. Η Έλλη Αλεξίου, το Άνθρωποι και το Παρθεναγωγείο. Ο Τάκης Μπαρλάς, ο Βάρναλης, που μας είχε κάνει τη μετάφραση της Φιλοσοφίας της Τέχνης του Τάιν. Ο Στάθης Φερεντίνος, ο Κορνάρος με τη Σπιναλόγκα, ο Χατζηδάκης, ο Καββαδίας, που συνεργαζόταν μαζί μας όταν βγάζαμε την Παγκόσμια Ανθολογία με τον Κατσίμπαλη. Ο Χουρμούζιος και ο Κορδάτος συνεργάζονταν στη Μαρξιστική Βιβλιοθήκη, που μας την κατέσχεσαν. Οι πρώτες μεταφράστριες του Ντοστογιέφσκι, η Κοραλία Μακρή και η Αθηνά Σαραντίδη.

Ο Καραγάτσης: του είχαμε βγάλει τη Λιτανεία των Ασεβών, το Συναξάρι των Αμαρτωλών, τον Συνταγματάρχη Λιάπκιν. Του Σκαρίμπα το πρώτο βιβλίο.

Του Καρυωτάκη τα Άπαντα, ήρθε και τα παράγγειλε ο αδελφός του. Έπειτα ερχόταν ο Πράτσικας, ο Μπεράτης. Ο Κοσμάς Πολίτης με την EROICA.

Ο Κώστας Γκοβόστης

Και βέβαια, ο Σικελιανός. Όμορφος άντρας. Ανοιχτόκαρδος. Κουβέντιαζε, φώναζε, υπεράσπιζε με πάθος τις απόψεις του. Φορούσε μόνιμα την αλυσίδα στο λαιμό του, με το σταυρό, με το πουκάμισό του πάντοτε απέξω — πράγμα που κανένας δεν έκανε εκείνη την εποχή. Ήταν απλός, ζωντανός, καβγατζής, αγαπητός άνθρωπος, συζητούσε για οτιδήποτε — για ποίηση, για μεζέδες. Μόνο για πολιτική δεν συζητούσε ποτέ.

Είχαμε αρχίσει να του βγάζουμε τα Άπαντα. Είχε γράψει και πρόλογο. Μα ήρθε και ο πόλεμος και δεν συνεχίσαμε. Ήταν σε πολύ ωραίο σχήμα, όπως είχαμε βγάλει τον Καρυωτάκη, σε καλό χαρτί. Δεν ξέρω πώς ο άνδρας μου τότε, μες στην αναμπουμπούλα και τον πόλεμο, έκανε την κουταμάρα και το έδωσε σαν χαρτί με το κιλό. Τελευταία, μου έλεγε ο Γιώργος Σαββίδης ότι βρήκε τα 4-5 πρώτα τυπογραφικά…»

Ο Γιάννης Γκοβόστης

Και ο Γιάννης Γκοβόστης προσθέτει:

«Ο πατέρας ήταν ένας εκδότης που όμοιός του δεν νομίζω ότι υπήρξε ποτέ — όχι μόνο εδώ, μα πουθενά.

Μπορεί νάτανε δύσκολος, μπορεί νάτανε άγριος — μα τέτοιος άνθρωπος δεν πιστεύω ότι ξαναϋπήρξε. Το λέω τώρα, μετά από τόσα χρόνια, εγώ, που ίσως ταλαιπωρήθηκα περισσότερο απ’ όλους. Είχε πάθος για τα βιβλία. Και τον δικαιώνω. Είναι ωραίο εμπόριο. Γιατί αν είναι σωστό αυτό που βγάζεις πραγματικά, πουλάς πνεύμα».

*Άρθρο αφιερωμένο στον εκδοτικό οίκο Γκοβόστη με την υπογραφή της δημοσιογράφου και συγγραφέως Λένας Δουκίδου (1934-2020). Έφερε τον τίτλο «Ύμνος στον πατέρα αφέντη» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» την Κυριακή 24 Ιουλίου 1983.

Η Λένα Δουκίδου

Το κείμενο της συνέντευξης του Γιάννη Γκοβόστη και της μητέρας του, Ελένης, συμπλήρωνε ένα ανέκδοτο ποίημα του Γιάννη Ρίτσου, αφιερωμένο στο φίλο του Κώστα Γκοβόστη. Είναι αυτό ακριβώς που εκτίθεται ανωτέρω, σε δύο μέρη.

Ο εκδότης Γιάννης Γκοβόστης έφυγε από τη ζωή στις 8 Ιανουαρίου 2006, σε ηλικία 72 ετών.

Το παρόν άρθρο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Γιάννη Γκοβόστη, με τον οποίον είχα τη χαρά και το προνόμιο να συνδεθώ και να συνεργαστώ, αλλά και στο γιο του Κώστα, τον εγγονό του ιδρυτή, ο οποίος συνεχίζει τη λαμπρή εκδοτική παράδοση των Γκοβόστηδων και με τιμά με την αδελφική φιλία του από μακρού χρόνου.

Ο Κώστας Γκοβόστης ο νεότερος

Στην κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου, ο αείμνηστος Γιάννης Γκοβόστης.