Η πολιτική ορθότητα και τα όρια του εξαναγκασμού

Το ζήτημα της πολιτικής ορθότητας έχει αναδειχτεί σε ένα από τα πλέον επίκαιρα ζητήματα, καθώς -ιδίως μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ- πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίστηκαν ότι η προσήλωση των Δημοκρατικών στη woke agenda αποξένωσε κάποιους ψηφοφόρους, οι οποίοι θα προτιμούσαν να δίδεται έμφαση στην οικονομία και στην ενίσχυση των εισοδημάτων των λιγότερο ευνοημένων μελών της κοινωνίας παρά σε ζητήματα φύλου και ταυτότητας. Από την άλλη μεριά, προβάλλεται το επιχείρημα ότι η woke agenda διατυπώνει γνήσια αιτήματα εξίσωσης, τα οποία δεν διαφέρουν ποιοτικά από τα παραδοσιακά αιτήματα περί αναδιανομής εισοδήματος, καθώς και ότι δεν συνιστά η woke agenda την «κουλτούρα ακύρωσης» („cancel culture”)· αντίθετα επιδιώκει να άρει τη στερεοτυπική ακύρωση που έχουν υποστεί συγκεκριμένες ευάλωτες ομάδες.

Το τελευταίο βιβλίο του Σπύρου Βλαχόπουλου, Καθηγητή στη Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ, αφορά ακριβώς το ζήτημα της πολιτικής ορθότητας και κυκλοφόρησε ήδη τον περασμένο Ιούλιο. Είναι από τα πρώτα βιβλία στην ελληνική βιβλιογραφία που ανατέμνουν το ζήτημα αυτό, μάλιστα αναζητώντας τα όρια της επέμβασης του δικαίου κατά τη σύγκρουση απόψεων και ιδεολογιών εντός της δημοκρατικής κοινωνίας. Μέσα στο βιβλίο διαπλέκονται οι απόψεις σημαντικών διανοουμένων και κλασικών των γραμμάτων και των τεχνών για το ζήτημα σε έναν δημιουργικό διάλογο: από τον συγγραφέα Τζορτζ Όργουελ και τον μουσικό Νικ Κέιβ στον πολιτικό φιλόσοφο και πρώην Υπουργό Πολιτισμού των γερμανών σοσιαλδημοκρατών Γιούλιαν Νίντα Ρύμελιν, καθώς και από τον γάλλο φιλόσοφο Πασκάλ Μπρυκνέρ στη διευθύντρια του βερολινέζικου κύκλου ιδεών «Einstein Forum» Σούζαν Νάιμαν και στην καθηγήτρια Νομικής και πρώην πρόεδρο της Aμερικανικής Ένωσης για τις Ατομικές Ελευθερίες Ναντίν Στρόουσεν. Ταυτόχρονα, ο αναγνώστης ξεναγείται στην προβληματική της πολιτικής ορθότητας μέσα από μια πληθώρα παραδειγμάτων: από τα κλασικά παραμύθια και την πολιτικά ορθή αναδιατύπωσή τους στην απομάκρυνση αγαλμάτων από τον δημόσιο χώρο και από τα αιτήματα γλωσσικής ισότητας ανάμεσα στα φύλα στους κινδύνους που εγκυμονεί η πολιτική ορθότητα για την επιστημονική και ακαδημαϊκή ελευθερία. Με συναρπαστικό τρόπο ο συγγραφέας ταξιδεύει τον αναγνώστη σε όλο το φάσμα των σύγχρονων προβληματισμών για την πολιτική ορθότητα.

Μέσα από αυτήν την περιήγηση ο Σπύρος Βλαχόπουλος καταλήγει στην αρχή της αμοιβαίας ανεκτικότητας ως αναγκαίο στοιχείο του δημοκρατικού διαλόγου. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, «το πρόβλημα έγκειται ίσως στο ότι έχουμε γίνει υπερβολικά σίγουροι για τον εαυτό μας και τις απόψεις μας και, συνακόλουθα, υπερβολικά αυστηροί απέναντι στους άλλους, στους οποίους δεν συγχωρούμε ούτε το λάθος ούτε τη διαφορετική άποψη». Αξίζει να σημειωθεί ότι, στην ίδια κατεύθυνση, η νομολογία εθνικών και υπερεθνικών ανωτάτων δικαστηρίων παγίως δέχεται ότι, για την επιβολή κύρωσης ή για άλλο νομικό περιορισμό του λόγου, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η ερμηνευτική εκείνη εκδοχή του εκφερόμενου λόγου που αποτελεί την πλέον φιλική για την ελευθερία της έκφρασης. Αυτό σημαίνει ότι από περισσότερες δυνατές ερμηνευτικές εκδοχές μιας έκφρασης, θα πρέπει, για τους σκοπούς του δικαϊκού εξαναγκασμού, να λαμβάνεται υπόψη εκείνη που δεν θα οδηγήσει στην επιβολή κάποιου περιορισμού ή κύρωσης· με άλλα λόγια, επιλέγουμε την πλέον καλοπροαίρετη ερμηνεία μιας έκφρασης. Έτσι, παραχωρούμε το πλεονέκτημα της αμφιβολίας στους άλλους, αποφεύγοντας τη διολίσθηση σε μια σταυροφορία του ορθού. Αυτήν την αναγκαιότητα της ανεκτικότητας ως βασικό στοιχείο της κοινωνικής συνύπαρξης αναδεικνύει με έμφαση ο Σπύρος Βλαχόπουλος.

Όσο, όμως, πρέπει κατ’ αρχήν να ακούμε με ευμενή διάθεση την αντίθετη άποψη, αποδεχόμενοι ότι το φαινόμενο του πλουραλισμού είναι πολύ βαθύ τουλάχιστον στις σύγχρονες κοινωνίες και ίδιον της ελευθερίας του ατόμου, άλλο τόσο δεν πρέπει να χαρακτηρίζουμε ως λογοκρισία είτε κάθε κριτική σε βάρος παραδοσιακών αντιλήψεων και στερεοτύπων, που στον σύγχρονο μετασχηματισμό της κοινωνίας έχουν κλονιστεί, είτε το κάλεσμα για αναθεώρησή τους. Οι απόψεις που μας καλούν να δούμε τις κοινωνικές σχέσεις με νέα ματιά και να νοηματοδοτήσουμε την κοινωνική συμβίωση απαλλαγμένη από τα παραδοσιακά στερέοτυπα, ιδίως της πατριαρχίας, δεν συνιστούν «λογοκρισία» της παράδοσης· συνιστούν απλώς ανταγωνιστικές απόψεις προς τις παραδοσιακές αντιλήψεις και θεμιτά προβάλλονται στον δημοκρατικό διάλογο.

Ο καθηγητής της Νομικής Σχολής Αθηνών και μέλος του Συμβουλίου Διοίκησης του ΕΚΠΑ, Σπύρος Βλαχόπουλος

Η αντικατάσταση του αγάλματος του Τζέφερσον, ας υποθέσουμε, από το άγαλμα μιας σύγχρονης ακτιβίστριας δεν συνιστά ούτε λογοκρισία ούτε παραχάραξη της ιστορίας. Απλώς δηλώνει ότι η πολιτική κοινότητα επιθυμεί πλέον να προβάλλει νέα μηνύματα και νέα σύμβολα στον δημόσιο χώρο, καθώς και να μεταβάλλει τις συλλογικές της αναπαραστάσεις. Μπορεί, βεβαίως, με αυτές τις νέες αναπαραστάσεις πολλοί να διαφωνούν, όμως η διαφωνία είναι στοιχείο μιας δημοκρατικής κοινωνίας, η δε απλή ιδεολογική διαφωνία με κάποιες νέες αντιλήψεις δεν καθιστά τους διαφωνούντες και υποστηρικτές των παλαιών απόψεων θύματα λογοκρισίας.  Ασφαλώς, διαφορετική είναι η περίπτωση της καταστροφής αγαλμάτων ή έργων τέχνης, με το επιχείρημα ότι προσβάλλουν την ισότητα ή την ταυτότητα. Αυτή είναι μια συμπεριφορά που ξεπερνά τα όρια της ιδεολογικής αντιπαράθεσης με απτές βλάβες για τα δημόσια αγαθά, όπως είναι τα πολιτιστικά προϊόντα.

Τελικά, ίσως ο ίδιος ο καθιερωμένος όρος «πολιτική ορθότητα» συσκοτίζει ορισμένες όψεις της σχετικής συζήτησης. Όπως παρατηρεί ο Σπύρος Βλαχόπουλος, «πράγματι οι λέξεις με το συμβολικό τους φορτίο και τις υποκείμενες αξίες που ‘κουβαλούν’ μαζί τους μπορούν να βοηθήσουν στην απομάκρυνση από παρωχημένες κοινωνικές αντιλήψεις». Θα λέγαμε δηλαδή ότι το ζητούμενο είναι εν τέλει η αρχή του ίσου σεβασμού και ότι ο όρος «πολιτική ορθότητα» ίσως υποβαθμίζει αυτή τη διάσταση. Μάλιστα, από τη στιγμή που η αρχή του ίσου σεβασμού εμπεδώνεται στη γλώσσα, εμπεδώνεται ιδίως σε συμβολικό επίπεδο. Όπως είναι δε γνωστό, η μάχη των συμβόλων είναι η κρισιμότερη και ενίοτε η σκληρότερη. Ας μην ξεχνάμε ότι η Γαλλική Επανάσταση έγινε και για να αντικατασταθεί η προσφώνηση με τον τίτλο ευγένειας από την προσφώνηση «πολίτης». Με την προσφώνηση «πολίτης» κατέρρεε όλο το παλαιό καθεστώς. Ήταν αυτή μια μάχη απλώς για την πολιτική ορθότητα;

Η κ. Βασιλική Χρήστου είναι επίκουρη καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ