Η αληθινή ιστορία της οικογένειας του I’m Still Here που αντιμετώπισε τη φρίκη της Χούντας της Βραζιλίας

Η ταινία I’m Still Here κέρδισε ήδη μια Χρυσή Σφαίρα βάζοντας πλώρη για τα Όσκαρ. Ποια είναι η πραγματική, θλιβερή ιστορία πίσω από τη μυθοπλασία;

Όταν ο διάσημος Βραζιλιάνος συγγραφέας Μαρσέλο Πάιβα άρχισε να γράφει το 2015 τα απομνημονεύματά του, Ainda Eustou Aqui (Είμαι ακόμα εδώ), ήθελε να καταγράψει την οικογενειακή του ιστορία, καθώς η μητέρα του, Γιούνες Πάιβα, άρχισε να χάνει τη μνήμη της.

Η Γιούνες ήταν στα ογδόντα της και ζούσε με τη νόσο Αλτσχάιμερ για πάνω από μια δεκαετία – με αποτέλεσμα να ξεχάσει το παρελθόν της ως σημαίνουσα δικηγόρος και ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα στη Βραζιλία.

Μεγάλο μέρος της δουλειάς της είχε αφιερωθεί στα δικαιώματα των γηγενών, αλλά η δια βίου επιδίωξη της για δικαιοσύνη ήταν προσωπική υπόθεση: ο πρώην σύζυγός της και πατέρας του Μαρσέλο, Ρούμπενς Πάιβα, μηχανικός και πρώην βουλευτής, συνελήφθη από τη στρατιωτική αστυνομία και εξαφανίστηκε βίαια στις 20 Ιανουαρίου 1971.

Ρούμπενς και Γιούνες Πάιβα / Photo: YouTube

Το πτώμα του δεν βρέθηκε ποτέ

Μόλις δεκαετίες αργότερα έγινε σαφές ότι ο Ρούμπενς βασανίστηκε και δολοφονήθηκε από τη στρατιωτική δικτατορία της Βραζιλίας, η οποία κυβέρνησε από το 1964 έως το 1985. Το πτώμα του δεν βρέθηκε ποτέ.

Μέσα από αυτόν τον οικογενειακό φακό, η ιστορία του Μαρσέλο Πάιβα απέκτησε επίσης ένα μεγαλύτερο νόημα όσον αφορά το σκοτεινό -και σε μεγάλο βαθμό ανομολόγητο- παρελθόν της Βραζιλίας.

Το βιβλίο έγινε εγχώριο μπεστ σέλερ, αλλά τώρα, η οικογενειακή ιστορία των Πάιβα έγινε παγκόσμια με την ταινία I’m Still Here (Είμαι ακόμα εδώ).

Η ταινία που κυκλοφορεί στις ΗΠΑ στις 17 Ιανουαρίου, μετά την πρεμιέρα της που απέσπασε διθυραμβικές κριτικές και βραβείο καλύτερου σεναρίου στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας και μια Χρυσή Σφαίρα για την πρωταγωνίστριά του, Φερνάντα Τόρες, διασκευάστηκε από το βιβλίο του Μαρσέλο από τον φίλο του Ουόλτερ Σάλες, έναν από τους πιο καταξιωμένους σκηνοθέτες της Βραζιλίας, γνωστό για τις ταινίες City of God, The Motorcycle Diaries και On the Road.

To trailer του I’m Still Here 

Αντίσταση στη δικτατορία

Η ταινία απεικονίζει την ειδυλλιακή οικογενειακή ζωή των Πάιβα στην παραλία Ιπανέμα του Ρίο ντε Τζανέιρο στα τέλη της δεκαετίας του ’60 και στις αρχές της δεκαετίας του ’70, ενώ στο παρασκήνιο η στρατιωτική αστυνομία χτυπά τις αριστερές ομάδες που αντιστέκονται στη δικτατορία.

Η χαρά της οικογένειας διακόπτεται βάναυσα από την κατ’ οίκον σύλληψη του Ρούμπενς από τον στρατό το 1971.

Η Γιούνες, και μία από τις τέσσερις κόρες της συλλαμβάνονται στη συνέχεια και ανακρίνονται στη φυλακή.

Μετά την απελευθέρωσή τους και καθ’ όλη τη διάρκεια της συνεχιζόμενης εξαφάνισης του Ρούμπενς, η Γιούνες ξεκινά έναν αγώνα δεκαετιών για την αλήθεια σχετικά με το τι του συνέβη. Η ταινία μεταπηδά τελικά στο 1996, όταν τελικά λαμβάνει το πιστοποιητικό θανάτου του, και στη συνέχεια στο 2014, όταν η 85χρονη Γιούνες θυμάται μόνο φευγαλέα το παρελθόν της.

Η ζωή αντανακλά την τέχνη

Μέχρι τα τέλη Δεκεμβρίου, πάνω από 3 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν πάει να δουν το «I’m Still Here» στους κινηματογράφους της Βραζιλίας, αποφέροντας 11 εκατομμύρια δολάρια σε εγχώριο επίπεδο και καθιστώντας την την πιο επιτυχημένη ταινία του Σάλες εκεί μετά από μια καριέρα τριών δεκαετιών.

Καθώς η δημοτικότητα της ταινίας αυξάνεται στη Βραζιλία, όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναλογίζονται τη βίαιη ιστορία της χώρας και βλέπουν παραλληλισμούς με τη σημερινή ακροδεξιά.

Είναι κρίσιμο ότι οι κυκλοφορίες του βιβλίου και της ταινίας συνέπεσαν με σημαντικά γεγονότα στη Βραζιλία που συνδέονται με την αληθινή ιστορία των Πάιβα, δίνοντας μια αίσθηση επείγοντος και μια ακόμα περίπτωση που η ζωή αντανακλά την τέχνη.

«Συνειδητοποίησα ότι η μητέρα μου έχανε τη μνήμη της, ενώ η Βραζιλία συζητούσε για τη δική της μνήμη», δήλωσε ο Πάιβα στο Time. «Ήταν ένας πολύ περίεργος παραλληλισμός και ένα παράδοξο για να γράψω γι’ αυτό»

Οικογένεια Πάιβα / YouTube

Μια ταινία για το παρελθόν και το παρόν της Βραζιλίας

Καθώς ο Μαρσέλο Πάιβα έγραφε το βιβλίο του, η Εθνική Επιτροπή Αλήθειας (Comissão Nacional da Verdade) ξεκίνησε στη Βραζιλία από την πρώην πρόεδρο Ντίλμα Ρούσεφ -η οποία είχε φυλακιστεί και βασανιστεί κατά τη διάρκεια της Χούντας- για να διερευνήσει τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διαπράχθηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.

Χάρη στην έκθεση αυτή, που δημοσιεύθηκε το 2014, επιβεβαιώθηκε ότι ο Ρούμπενς Πάιβα ήταν ένας από τους 434 ανθρώπους που σκοτώθηκαν ή εξαφανίστηκαν από το στρατιωτικό καθεστώς, ενώ δεκάδες χιλιάδες άλλοι βασανίστηκαν.

«Συνειδητοποίησα ότι η μητέρα μου έχανε τη μνήμη της, ενώ η Βραζιλία συζητούσε για τη δική της μνήμη», δήλωσε ο Πάιβα στο Time. «Ήταν ένας πολύ περίεργος παραλληλισμός και ένα παράδοξο για να γράψω γι’ αυτό».

Σχέδιο δολοφονίας του Λούλα

Το περασμένο φθινόπωρο, η κυκλοφορία της ταινίας στις αρχές Νοεμβρίου στη Βραζιλία ήρθε λίγες εβδομάδες πριν μια αστυνομική αναφορά συγκλονίσει τη βραζιλιάνικη πολιτική. Αποκάλυψε ότι στρατιωτικοί σύμμαχοι του Βραζιλιάνου ακροδεξιού πολιτικού και πρώην προέδρου Ζαΐρ Μπολσονάρου -πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στη δικτατορία και δεν αντιμετώπισαν ποτέ την ευθύνη- σχεδίαζαν πραξικόπημα κατά του προέδρου Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα μετά την ήττα του Μπολσονάρου στις εκλογές του 2022.

Αυτή η απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος περιλάμβανε ένα συγκλονιστικό σχέδιο για τη δολοφονία του Λούλα, του εκλεγμένου αντιπροέδρου του Ζεράλντο Αλκμίν και ενός δικαστή του Ανώτατου Δικαστηρίου.

«Στην αρχή αυτού του ταξιδιού, σκέφτηκα ότι θα προσφέραμε μια αντανάκλαση του παρελθόντος για να κατανοήσουμε καλύτερα πού βρισκόμαστε», δήλωσε ο Ουόλτερ Σάλες στο Time, «αλλά σιγά-σιγά, καθώς το πνεύμα της εποχής στη Βραζιλία άλλαξε και η ακροδεξιά απέκτησε μια σημαντική παρουσία που δεν είχαμε προβλέψει, σύντομα έγινε σαφές ότι η ταινία αφορούσε επίσης το παρόν».

«Υπήρχαν οι άνθρωποι που θαύμαζαν τη δικτατορία της δεκαετίας του ’70. Και υπήρχε ένα πρόβλημα με τη μνήμη… όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά και στον κόσμο»

Το «Ainda Estou Aqui» γίνεται το βιβλίο με τις περισσότερες πωλήσεις στη Βραζιλία και ο Μαρσέλο Πάιβα ανταμείβεται / YoUtube

Ο καθρέφτης των Πάιβα

Η ηθοποιός Φερνάντα Τόρες συμφωνεί: «Υπήρχαν οι άνθρωποι που θαύμαζαν τη δικτατορία της δεκαετίας του ’70. Και υπήρχε ένα πρόβλημα με τη μνήμη… όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά και στον κόσμο. Πολλοί άνθρωποι πίστευαν ότι η δικτατορία δεν ήταν τόσο κακή, ότι τα βασανιστήρια ίσως δεν υπήρχαν, ότι το πρόβλημα είναι η δημοκρατία».

Η είδηση αυτής της απόπειρας πραξικοπήματος ήταν για εκείνη «ο καθρέφτης αυτού που αντιμετώπισε η οικογένεια Πάιβα».

Ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο ο ίδιος ο Σάλες και άλλοι που εργάστηκαν στην ταινία ένιωσαν αυτό το φαινόμενο του καθρέφτη είναι ότι ο Μπολσονάρου είναι παθιασμένος υποστηρικτής της στρατιωτικής δικτατορίας της Βραζιλίας, αποκαλώντας το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1964 «Ημέρα της Ελευθερίας».

Οι περισσότεροι από τους υποστηρικτές του ακολουθούν τη συμπάθειά του για εκείνη την περίοδο.

Περίπου 58 εκατομμύρια Βραζιλιάνοι ψήφισαν τον Μπολσονάρου στις εκλογές του 2018, πάνω από το 55% των ψήφων, και παρόλο που έχασε από τον Λούλα το 2022, οι υποστηρικτές του οργάνωσαν μια μαζική αντιδημοκρατική επίθεση στο Κογκρέσο της Βραζιλίας το 2023, τραβώντας προφανείς παραλληλισμούς με την επίθεση στο Καπιτώλιο από υποστηρικτές του Τραμπ το 2021.

Η οικογένεια ζούσε σε ένα μεγάλο σπίτι στο Leblon του Ρίο όταν ο Ρούμπενς ήταν κοντά τους, αλλά αναγκάστηκε να μετακομίσει μετά την αναγκαστική εξαφάνισή του

Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.

Η δημοσίευση κοινοποιήθηκε από το χρήστη Sony Pictures Classics (@sonyclassics)

Τιμώντας την κληρονομιά μιας χήρας που μετατράπηκε σε εθνικό ήρωα

Αυτό το πολιτικό πλαίσιο ήταν αισθητό στην αίθουσα όταν ξεκίνησε η παραγωγή του I’m Still Here το 2023, αλλά ο Σάλες είπε ότι έγινε πηγή κινήτρων: «Καταλάβαμε συλλογικά τι διακυβευόταν κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, γεγονός που μας βοήθησε να συγκεντρωθούμε».

Η Τόρες επικαλέστηκε την έννοια του «o homem cordial» («ο εγκάρδιος άνθρωπος»), που επινόησε ο Βραζιλιάνος κοινωνιολόγος Sérgio Buarque de Holanda, ως βασικό τρόπο κατανόησης της βραζιλιάνικης ταυτότητας και του τρόπου με τον οποίο οι Βραζιλιάνοι τείνουν να αντιμετωπίζουν σοβαρά ζητήματα.

«Εμείς οι Βραζιλιάνοι είμαστε πολύ φιλικοί. Είμαστε πολύ ανοιχτοί. Είμαστε πολύ εξοικειωμένοι. Από την άλλη πλευρά, έχουμε την τάση να επιλύουμε τα κρατικά μας προβλήματα, τα πολιτικά μας προβλήματα, με ιδιωτικό τρόπο… Βάζουμε τα πράγματα κάτω από το χαλί».

Παρά τις προσπάθειες της βραζιλιάνικης ακροδεξιάς να μποϊκοτάρει την ταινία, έγινε εθνικό φαινόμενο. Αυτό εξέπληξε την Τόρες, καθώς περίμενε ότι μια ταινία για τον Ρούμπενς Πάιβα, σύμβολο των εγκλημάτων που διέπραξε ο στρατός, θα δεχόταν επιθέσεις ακόμη και πέρα από τους πιο ακροδεξιούς.

«Όλοι επηρεάστηκαν και συγκινήθηκαν από την οικογένεια Πάιβα… οι δεξιοί, οι αριστεροί, το κέντρο, οπότε δεν δεχτήκαμε επίθεση».

Η Φερνάντα Τόρες επικαλέστηκε την έννοια του «o homem cordial» («ο εγκάρδιος άνθρωπος»), που επινόησε ο Βραζιλιάνος κοινωνιολόγος Sérgio Buarque de Holanda, ως βασικό τρόπο κατανόησης της βραζιλιάνικης ταυτότητας

Το βιβλίο «Ainda Estou Aqui»

Η ιστορία πέρασε στο TikTok

Ο Βραζιλιάνος ιστορικός Luiz Felipe de Alencastro, ο οποίος είχε φυλακιστεί ο ίδιος στη Βραζίλια κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και γνώρισε τον Ρούμπενς και τη Γιούνες Πάιβα στα νιάτα του, δήλωσε ότι μεγάλο μέρος της δημοτικότητας της ταινίας οφείλεται στην εστίασή της σε μια εύπορη οικογένεια στο Ρίο ντε Τζανέιρο τη δεκαετία του 1970 και στον συγχρονισμό της με τα τρέχοντα γεγονότα.

Είπε στο Time ότι οι ταινίες για τη στρατιωτική δικτατορία ήταν κάποτε «μαχητικές ταινίες για τον αντάρτικο πόλεμο στις πόλεις και για μαχητές έτοιμους να σκοτώσουν και να πεθάνουν.

Τώρα βλέπουμε μια πολύ ευτυχισμένη οικογένεια της βραζιλιάνικης μεγαλοαστικής τάξης, που δεν εμπλέκεται σε ανατρεπτικές δράσεις, η οποία χτυπιέται από αυτόν τον κεραυνό που πέφτει στο σπίτι της, και αυτό συμπίπτει με την ανακάλυψη ότι υπήρχε σχέδιο δολοφονίας του Λούλα από ανθρώπους του περιβάλλοντος του Μπολσονάρου».

Ο ιστορικός δήλωσε ότι η ταινία έχει εντυπωσιάσει τόσο πολύ τη βραζιλιάνικη νεολαία που στο YouTube και το TikTok υπάρχουν «κόρες πρώην πολιτικών κρατουμένων που κάνουν βίντεο με φωτογραφίες και αφηγούνται τις οικογενειακές τους ιστορίες» – κάτι αδιανόητο για τις παλαιότερες γενιές των Βραζιλιάνων.

«Η μητέρα μου υπερέβη το στερεότυπο της χήρας»

Αυτή η ιογενής επίδραση δεν είναι μόνο διαδικτυακή: Στο Σάο Πάολο, όπου είναι θαμμένη η Γιούνες Πάιβα, η οποία πέθανε το 2018 σε ηλικία 89 ετών, ο τάφος της φέρεται να έχει γίνει τόπος προσκυνήματος για τους θαυμαστές αυτής της γυναίκας που αγωνίστηκε για τη δημοκρατία της Βραζιλίας.

«Η μητέρα μου υπερέβη το στερεότυπο της χήρας και έχτισε μια νέα προσωπικότητα, μια νέα περσόνα ως δικηγόρος», λέει ο Μαρσέλο Πάιβα. Ο καταξιωμένος Βραζιλιάνος συγγραφέας είναι ο μοναδικός γιος των πέντε παιδιών που μεγάλωσε μόνη της η Γιούνες μετά την εξαφάνιση του Ρούμπενς, ενώ εκείνη έγινε δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η οικογένεια ζούσε σε ένα μεγάλο σπίτι στο Leblon του Ρίο όταν ο Ρούμπενς ήταν κοντά τους, αλλά αναγκάστηκε να μετακομίσει μετά την αναγκαστική εξαφάνισή του. Δεδομένου ότι ο θάνατός του δεν επισημοποιήθηκε μέχρι το 1996 – 25 χρόνια αργότερα – η Γιούνες δεν μπορούσε να έχει πρόσβαση στους τραπεζικούς λογαριασμούς του ή να πουλήσει τα υπάρχοντά του για να στηρίξει την οικογένειά της.

Ο Ρούμπενς Πάιβα, ο πολιτικός και πολιτικός μηχανικός που δολοφονήθηκε από τη δικτατορία της Βραζιλίας / YouTube

Το φωτεινό σπίτι των Πάιβα

Το I’m Still Here διχάζεται ανάμεσα σε μια όμορφη αθωότητα στο Ρίο και σε μια ανασταλτική θλίψη μετά την εξαφάνιση του Ρούμπενς. Ο Σάλες ήταν παιδικός φίλος με τα παιδιά του Πάιβα και θυμάται ότι περνούσε χρόνο μαζί τους στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στο «πολύ φωτεινό» σπίτι τους δίπλα στην παραλία, όπου «τα παράθυρα και οι πόρτες ήταν συνεχώς ανοιχτά, η πολιτική συζήτηση ήταν ελεύθερη και η μουσική δυνατή…

Σε εκείνο το σπίτι πάλλονταν το όνειρο μιας άλλης χώρας, η οποία ήταν πραγματικά διαφορετική από την πραγματικότητα της Βραζιλίας εκείνη τη στιγμή, επειδή η χώρα βρισκόταν υπό στρατιωτική δικτατορία και λογοκρισία και ο στρατός ήταν τόσο παρών στην καθημερινή ζωή».

Η ταινία είναι μέρος της ευρύτερης εικόνας

Δεκαετίες αργότερα, αν και η Βραζιλία έχει αλλάξει σημαντικά και έχει επιστρέψει στις δημοκρατικές της ρίζες, πολλοί εξακολουθούν να αισθάνονται ότι αυτό το «όνειρο μιας άλλης χώρας» για το οποίο μιλάει ο Σάλες παραμένει μακρινό, καθώς οι πολιτικοί παραλληλισμοί μεταξύ του τότε και του τώρα συνεχίζονται.

«Τόσο στη Βραζιλία όσο και στις ΗΠΑ, υπάρχει μια πολύ λεπτή γραμμή μεταξύ μιας δικτατορίας και μιας δημοκρατίας», δήλωσε ο Μαρσέλο Πάιβα.

«Ευτυχώς, αντισταθήκαμε, αλλά δεν ξέρω για πόσο καιρό. Αλλά η ταινία είναι σημαντική για να δημιουργήσει στον πληθυσμό ένα αίσθημα ευθύνης για το μέλλον».

Μπορεί μια ταινία να βοηθήσει μια χώρα να αντιμετωπίσει το σκοτεινό παρελθόν της; Πιθανότατα όχι πλήρως, αλλά ο Σάλες πιστεύει σίγουρα ότι ο πολιτισμός μπορεί να παίξει ρόλο σε αυτή τη συζήτηση.

«Υπάρχει μια ζωτικότητα στον βραζιλιάνικο κινηματογράφο και στην τέχνη γενικότερα που πυροδοτείται από την επιθυμία να προσφέρουμε μια αντανάκλαση της δικής μας ταυτότητας, και αυτή η ταινία είναι μέρος αυτής της ευρύτερης εικόνας», δήλωσε. «Δε στέκεται μόνη της».

*Με στοιχεία από time.com | Αρχική Φωτό: I’m Still Here / YouTube