Νορμπέρτο Μπόμπιο: «Ούτε με αυτούς ούτε χωρίς αυτούς»

Ιταλός πολιτικός φιλόσοφος του φιλελευθερισμού και τη δημοκρατίας, maître de pensée (σ.σ. ταγός του πνεύματος) διεθνούς επιπέδου, αντιφασίστας, μαχητικός διανοούμενος στο ρεύμα του αριστερού φιλελευθερισμού ή του φιλελεύθερου σοσιαλισμού, αναλόγως πού βάζει κανείς τον τόνο, ο Νορμπέρτο Μπόμπιο έφυγε πλήρης ημέρων, στα 94 του.

Άλλος ένας ταξιδιώτης του 20ού αιώνα. Ένας από εκείνους τους βίους που στην πνευματική και την πολιτική τους διαδρομή αποκρυπτογραφούν για τους επόμενους το νόημα και τις αγωνίες, τα διλήμματα και τις καμπές του αιώνα που έζησαν. Περισσότερο ίσως και από το επιστημονικό του έργο καθαυτό, το αποδεικνύει η Αυτοβιογραφία του (εκδ. Εκκρεμές, 1999). Καταγράφει τη διαδρομή ενός φιλελεύθερου διανοούμενου που στοχάζεται με προδιάθεση πάντα την κριτική και την αμφιβολία, που δρα όχι από κέφι για την πολιτική δράση, αλλά μόνο όταν η ηθική υποχρέωση το επιβάλλει.

«ΤΑ ΝΕΑ», 17/18.1.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ενός φιλελεύθερου διανοούμενου ο οποίος δεν ζει σε αγγλοσαξονική χώρα, όπου ο φιλελευθερισμός, έχοντας μια ισχυρή κοινωνική βάση, αποτελεί κυρίαρχη ιδεολογία. Στην Ιταλία ο φιλελευθερισμός ήταν αδύναμος. Όπως ήταν και είναι στην Ελλάδα, γεγονός που κάνει πιο ενδιαφέρουσα για εμάς τη διαδρομή του Ιταλού στοχαστή. Ήδη από την επομένη του αντιφασιστικού πολέμου ο Μπόμπιο, όπως και όλο το φιλελεύθερο ρεύμα, έπρεπε να κάνει τους λογαριασμούς του με τον καθολικισμό και τον κομμουνισμό/μαρξισμό, τις δύο μεγάλες κοσμοθεωρίες που κυριάρχησαν στη μεταπολεμική Ιταλία, εκφράζοντας τις βαθύτερες διαθέσεις των λαϊκών στρωμάτων και τις ανασφάλειες ενός έθνους υπό διάλυση. Το Κόμμα της Δράσης, στο οποίο στρατεύτηκαν οι φιλελεύθεροι – δημοκράτες σαν τον Μπόμπιο, γρήγορα φάνηκε ότι αφορούσε μόνο ένα περιορισμένο στρώμα διανοουμένων και εξαφανίστηκε. Ένα μικρό φιλελεύθερο κόμμα που διατηρήθηκε έως τη δεκαετία του ’90 και τοποθετήθηκε στα δεξιά της χριστιανοδημοκρατίας. Δεν ήταν φυσικά αυτή η επιλογή του Νορμπέρτο Μπόμπιο. Έχοντας συμμετάσχει στην Αντίσταση τάχθηκε, φυσικώ τω τρόπω, σε πορεία κριτική αλλά παράλληλη με τον αδιαμφισβήτητο πρωταγωνιστή του αντιφασισμού, το ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα. «Ούτε με αυτούς ούτε χωρίς αυτούς» ήταν η επιλογή την οποία κράτησε σταθερά. Ο φιλελευθερισμός, για να έμενε πιστός στον εαυτό του, έπρεπε να αντιπαρατεθεί αλλά και να διαλεχθεί με τον κομμουνισμό, αλλιώς θα γινόταν συνοδοιπόρος της (κληρικαλιστικής) Δεξιάς. Η επιγραμματική αιτιολόγηση της θέσης αυτής βρίσκεται σε γράμμα που έστειλε το 1950 στον μεγάλο, αλλά στιγματισμένο για τον φιλοναζισμό του, Γερμανό πολιτικό φιλόσοφο Καρλ Σμιτ (σ.σ. Carl Schmitt, 1888-1985): «Δεν είμαι μαρξιστής και πολύ λιγότερο κομμουνιστής. Ενώ όμως πίσω από τον Μαρξ βλέπω λαούς που έχουν δίψα για δικαιοσύνη, πίσω από τους θεολόγους βλέπω μόνο τους ισχυρούς που έχουν δίψα για όλο και μεγαλύτερη ισχύ».

«ΤΑ ΝΕΑ», 17/18.1.2004, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Ο Μπόμπιο, συνομιλητής και αντίπαλος του κραταιού ιταλικού κομμουνισμού, υποκίνησε ή βρέθηκε επανειλημμένα στο επίκεντρο γόνιμων αντιπαραθέσεων που συμπαρέσυραν όλη την ιταλική διανόηση, ιδίως της Αριστεράς. Η κριτική του Μπόμπιο εστίασε στη χεγκελιανού αρώματος τελεολογία και τον ντετερμινισμό που διαπερνούσαν την κομμουνιστική κουλτούρα, στην ουτοπία μιας μελλοντικής κοινωνίας ειρηνεμένης, χωρίς συγκρούσεις, στην αδυναμία του μαρξισμού να επεξεργαστεί μια θεωρία της εξουσίας και του κράτους ικανή να ενσωματώσει τα ανθρώπινα δικαιώματα, τους κανόνες της δημοκρατίας και τις φιλελεύθερες εγγυήσεις έναντι της κρατικής αυθαιρεσίας. Κριτικές που εδώ και χρόνια αποτελούν πλέον κοινό τόπο και σκληρή απόφανση της Ιστορίας.

Η πυξίδα που προσανατόλιζε τις πνευματικές και τις πολιτικές επιλογές του Μπόμπιο έδειχνε σταθερά στη «μεσότητα», στη μέση οδό όπως έλεγε ο ίδιος, μεταξύ της ελευθερίας χωρίς δικαιοσύνη της Δεξιάς και της δικαιοσύνης χωρίς ελευθερία της Αριστεράς. Αυτήν αναζήτησε πρώτα με τον «κοινωνικό φιλελευθερισμό» μετά τον πόλεμο, την αποτυχημένη απόπειρα συγκρότησης ενός μεγάλου ιταλικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στη δεκαετία του ’60, την ενότητα της σύνολης Αριστεράς στη δεκαετία του ’80 μέσα από τη βραχύβια θητεία του στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, μέχρι τη μαχητική στράτευση στην «Ελιά» έως τον θάνατό του.

Μερικά από τα μαχητικότερα κείμενά του τα έγραψε μετά το 1989. Ο Μπόμπιο θα μπορούσε να είχε ζήσει την πτώση του Τείχους με ένα αίσθημα δικαίωσης. Τη δικαίωση ενός φιλελεύθερου που με την κατάρρευση του κομμουνισμού θεωρεί ότι δικαιώνονται αναδρομικά οι επιλογές πενήντα χρόνων. Και όμως, πόρρω απείχε από την αυταρέσκεια των λάιτ φιλελεύθερων που πανηγυρίζουν ακόμα τη νίκη τους εναντίον «των δύο ολοκληρωτισμών» (του φασισμού και του κομμουνισμού). Γιατί; Γιατί ο Μπόμπιο πήρε τον φιλελευθερισμό στα σοβαρά. Καταλάβαινε ποιο ήταν το νέο πρόβλημα. Η «μεσότητα» αντέχει και κερδίζει σε περιεχόμενο όταν υπάρχουν τα αντίπαλα «άκρα». Όταν τα «άκρα» καταρρέουν, τότε η «μεσότητα» πρέπει να αυτοπροσδιοριστεί, να ορίσει η ίδια το νόημά της, να δείξει τη δύναμή της. Με άλλα λόγια, η φιλελεύθερη δημοκρατία έμεινε μόνη, κυρίαρχη, είναι όμως σε θέση να παραγάγει δικαιοσύνη, νόημα και κίνητρα κοινωνικής συμβίωσης; Ή θα βρεθεί πιασμένη στη μέγγενη που δημιουργούν από τη μια η κοινωνική ανομία ενός αχαλίνωτου ατομισμού και από την άλλη ο δεσποτισμός ενός αναγεννημένου θρησκευτικού κληρικαλισμού/φονταμενταλισμού; Ο Μπόμπιο είχε πλήρη επίγνωση του προβλήματος.

«Η δημοκρατία κατανίκησε την πρόκληση του ιστορικού κομμουνισμού, ας το αποδεχτούμε αυτό. Με τι μέσα, όμως, και με τι ιδεώδη θα αντιμετωπίσει τα ίδια εκείνα τα προβλήματα από τα οποία πήγασε η κομμουνιστική πρόκληση;» έγραφε ο Μπόμπιο και εξέφραζε την αγωνία του για την απάντηση που ακόμα δεν έχει βρεθεί καταφεύγοντας στον Καβάφη: «Τώρα που οι βάρβαροι δεν υπάρχουν πια, τι θα γίνουμε χωρίς βαρβάρους;»

*Απόσπασμα από κείμενο του πολιτικού επιστήμονα και ομότιμου καθηγητή του Παντείου Πανεπιστημίου Γιάννη Βούλγαρη, που έφερε τον τίτλο «Ο ανήσυχος φιλελευθερισμός και η Αριστερά» και είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Τα Νέα» το Σαββατοκύριακο 17-18 Ιανουαρίου 2004, λίγες ημέρες μετά το θάνατο του Νορμπέρτο Μπόμπιο.

Ο ιταλός φιλόσοφος και πολιτειολόγος Νορμπέρτο Μπόμπιο (Norberto Bobbio), ισόβιος γερουσιαστής της Ιταλικής Δημοκρατίας, έφυγε από τη ζωή στις 9 Ιανουαρίου 2004, σε προβεβηκυία ηλικία.

Ο Μπόμπιο, ένας από τους σημαντικότερους φορείς ιδεών και πνευματικού πολιτισμού στην Ευρώπη του 20ού αιώνα, υπήρξε ένας γνήσιος υπέρμαχος των ατομικών ελευθεριών και της κοινωνικής δικαιοσύνης, οραματιστής μιας κοινωνίας που θα συνδύαζε τις αρχές του φιλελευθερισμού με το σοσιαλισμό.