Μια ισχυρή τοπική αυτοδιοίκηση είναι ζωτικής σημασίας

Η τοπική αυτοδιοίκηση Α’ Βαθμού, δηλαδή οι Δήμοι, αποτελεί τον πλησιέστερο θεσμό της δημόσιας διοίκησης προς τους πολίτες. Παρά την καίρια σημασία της, η θέση της ελληνικής αυτοδιοίκησης παραμένει επισφαλής, ειδικά σε σύγκριση με άλλα κράτη, όπου η αυτονομία και η ισχύς των τοπικών αρχών είναι σαφώς μεγαλύτερες. Διαχρονικά προβλήματα, όπως η υποχρηματοδότηση, η υποστελέχωση και η θεσμική/οικονομική εξάρτηση από την κεντρική κυβέρνηση, δυσκολεύουν τη λειτουργία της, ενώ το μέλλον της μοιάζει αβέβαιο αν δεν ληφθούν δραστικά μέτρα. Ειδικότερα, με τις σύγχρονες παγκόσμιες προκλήσεις όπως η αναγκαία αστική ανθεκτικότητα έναντι ακραίων φυσικών φαινομένων, η στεγαστική και οικονομική κρίση αλλά και τοπικών ζητημάτων όπως η δημογραφική αιμορραγία της χώρας μας, καθιστούν την θωράκιση της αυτοδιοίκησης ως καίριο ζητούμενο. Αυτοδιοίκηση που δοκιμάστηκε σκληρά στην υγειονομική και ενεργειακή κρίση και κατάφερε να διατηρήσει την κοινωνική συνοχή παρά τα δυσβάστακτα κενά σε προσωπικό και πόρους.

Ποια όμως αποτελούν μεταξύ άλλων τα σημαντικότερα διαχρονικά προβλήματα στην τοπική αυτοδιοίκηση

• Υποστελέχωση και υποχρηματοδότηση: Η Τοπική Αυτοδιοίκηση πάσχει διαχρονικά από έλλειψη προσωπικού. Η μόνιμη υποστελέχωση δημιουργεί αυξημένα λειτουργικά προβλήματα, ενώ η χρηματοδότηση των δήμων είναι σταθερά χαμηλότερη από τα συνταγματικά προβλεπόμενα επίπεδα. Οι πόροι που κατανέμονται στους δήμους δεν επαρκούν για την κάλυψη των αναγκών τους, ενώ η εξάρτηση από την κεντρική διοίκηση σε πολλές περιπτώσεις παραμένει τροχοπέδη στην ευελιξία τους.
• Πλήθος αρμοδιοτήτων χωρίς υποστήριξη: Οι δήμοι καλούνται να διαχειριστούν εκατοντάδες αρμοδιότητες, που ξεπερνούν τις αντικειμενικές  δυνατότητές τους λόγω έλλειψης εξειδικευμένου προσωπικού και οικονομικών πόρων. Από την καθαριότητα και τις κοινωνικές υπηρεσίες μέχρι τη διαχείριση κρίσεων, τις συντηρήσεις των σχολείων και την πολιτική προστασία οι δημοτικές αρχές υπερβαίνουν καθημερινά τον ρόλο τους, αλλά χωρίς την απαραίτητη υποστήριξη.
• Νομική έκθεση, καταστατική θέση και ευθύνη των Δημάρχων: Η νομική ευθύνη που επωμίζονται οι δήμαρχοι και οι αντιδήμαρχοι είναι δυσανάλογα μεγάλη σε σχέση με τους πόρους, το προσωπικό και την αυτονομία που διαθέτουν. Οι κίνδυνοι αυτοί αποθαρρύνουν τους πολίτες από το να ασχοληθούν με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, γεγονός που αναμένεται να ενταθεί, ειδικά αν ληφθεί υπόψη η μαζική μετανάστευση νέων στο εξωτερικό.

Μια ισχυρή Τοπική Αυτοδιοίκηση αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της κοινωνίας. Η άμεση επαφή του δημάρχου με τον πολίτη ενισχύει την κοινωνική συνοχή, ενώ η ταχύτητα και η ευελιξία στη λήψη αποφάσεων μπορούν να ανταποκριθούν καλύτερα στις ανάγκες της καθημερινότητας. Παρ’ όλα αυτά, η υπερβολική εξάρτηση από την κεντρική διοίκηση, σε συνδυασμό με την περιορισμένη οικονομική και διοικητική αυτονομία, στερεί από την Αυτοδιοίκηση τη δυνατότητα να εκπληρώσει τον ρόλο της ως πυλώνας της δημόσιας διοίκησης.

Προτάσεις για την Ενίσχυση της Αυτοδιοίκησης

Η ενδυνάμωση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης απαιτεί μια στρατηγική προσέγγιση που θα περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τα εξής:

1. Αύξηση χρηματοδότησης: Η κατανομή πόρων πρέπει να ευθυγραμμιστεί με τις συνταγματικές προβλέψεις. Παράλληλα, οι δήμοι χρειάζονται αυξημένες δυνατότητες άντλησης εσόδων, όπως η φορολογική αποκέντρωση.

2. Θεσμική ανεξαρτησία: Πρέπει να μειωθεί η γραφειοκρατική εξάρτηση από την κεντρική κυβέρνηση, ώστε οι δήμοι να αποκτήσουν περισσότερη αυτονομία στη λήψη αποφάσεων.

3. Ενίσχυση προσωπικού: Η στελέχωση των δήμων με μόνιμο και εξειδικευμένο προσωπικό είναι απαραίτητη για τη διαχείριση των αυξημένων αρμοδιοτήτων.

4. Προστασία των Αιρετών: Είναι αναγκαία η θεσμική προστασία των δημάρχων και αντιδημάρχων από υπέρμετρες νομικές ευθύνες, ώστε να μην αποθαρρύνονται ικανοί άνθρωποι από την ενασχόληση με τα κοινά.

5. Αναβάθμιση αμοιβών: Οι μισθοί των αιρετών πρέπει να αναβαθμιστούν ώστε να αντανακλούν τη σημασία και τη δυσκολία του έργου τους, προσελκύοντας νέα στελέχη.

6. Αναβάθμιση τεχνολογικών υποδομών: Η ψηφιοποίηση των υπηρεσιών και η παροχή τεχνολογικών εργαλείων θα αυξήσουν την αποτελεσματικότητα και τη διαφάνεια της διοίκησης.

7.Ξεκάθαρες αρμοδιότητες μεταξύ των φορέων της δημόσιας διοίκησης.

Αναφορικά με την νομιμότητα των πράξεων των δημοτικών αρχών, υπάρχει ξεκάθαρη βούληση και επιθυμία από όλη την αυτοδιοίκηση, να υπάρχει ο αναγκαίος έλεγχος νομιμότητας των πράξεων τους και ο προληπτικός έλεγχος αυτών, ως μια αναγκαία δικλίδα ασφαλείας προς όφελος όλων. Η πλειοψηφία μάλιστα των Αιρετών φαίνεται να επιθυμεί την επιστροφή του προληπτικού ελέγχου στις δαπάνες των ΟΤΑ  που από 1/1/2019, δεν ασκείται με ρύθμιση νόμου.

Οι προσπάθειες της ΚΕΔΕ

Σε αυτό το δύσκολο περιβάλλον, η Κεντρική Ένωση Δήμων Ελλάδας (ΚΕΔΕ), με επικεφαλής τον πρόεδρό της Λάζαρο Κυρίζογλου, έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες για την αναδιάρθρωση και ενίσχυση του θεσμού. Με τη συνεργασία των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου της, καθώς και των επιστημονικών φορέων και συνεργατών, όπως το Ινστιτούτο Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΙΤΑ), η ΕΕΤΑΑ και η ΠΕΤΑ, η ΚΕΔΕ έχει σημειώσει αξιοσημείωτες επιτυχίες σε διάφορους τομείς: Από την αλλαγή καταμερισμού των ΚΑΠ με περαιτέρω αύξηση της χρηματοδότησης για τους μικρούς, ορεινούς, μειονεκτικούς δήμους της χώρας, μέχρι και σε πλήθος ζητημάτων που άπτονται της καθημερινότητας του πολίτη. Με διεκδικήσεις μεταξύ άλλων που αφορούν την αναβάθμιση των σχολικών μονάδων, την προστασία της φυσιογνωμίας των πόλεων από την υπέρμετρη δόμηση, την θεσμική και καταστατική θωράκιση, την διαμόρφωση του νέου κώδικα της αυτοδιοίκησης, την κατάργηση του τέλος ταφής κτλ.

Σε αυτό το περιβάλλον αξίζει να σημειωθεί ότι η ηγεσία του Υπουργείου Εσωτερικών έχει δείξει ξεκάθαρη διάθεση υποστήριξης προς τους δήμους. Ο υπουργός Εσωτερικών φαίνεται να συντάσσεται με τις ανάγκες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, προωθώντας μέτρα που διευκολύνουν τη λειτουργία των δήμων και ενισχύουν τη συνεργασία τους με την κεντρική κυβέρνηση. Αυτή η στάση δημιουργεί θετικές προοπτικές για την επίλυση χρόνιων προβλημάτων.

Ωστόσο, σε σχέση με άλλα κράτη, οι Ελληνικοί δήμοι δεν κατέχουν τη θέση που τους αρμόζει και αντιμετωπίζουν σοβαρά και διαχρονικά προβλήματα που τους εμποδίζουν να λειτουργήσουν αυτόνομα και αποτελεσματικά.

Διδάγματα από Άλλες Χώρες

Οι εμπειρίες από χώρες όπως η Σουηδία, η Γερμανία, η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο δείχνουν ότι η Τοπική Αυτοδιοίκηση μπορεί να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην αποτελεσματική διακυβέρνηση, αλλά καταδεικνύουν επίσης την ανάγκη να υπάρξουν αλλαγές στο πλαίσιο λειτουργίας των Ελληνικών Δήμων:

Ηνωμένο Βασίλειο: Ευελιξία και Καινοτομία

Παρά το συγκεντρωτικό χαρακτήρα της κεντρικής κυβέρνησης, οι τοπικές αρχές στο Ηνωμένο Βασίλειο έχουν αποκτήσει ισχυρή θέση μέσω πρωτοβουλιών που ενισχύουν την αυτονομία.

• Αποκέντρωση στην Πράξη: Μεγάλα έργα, προγραμματίζονται και υλοποιούνται από τους τοπικούς φορείς.
• Καινοτομία στη Διακυβέρνηση: Οι τοπικές αρχές εφαρμόζουν καινοτόμες πολιτικές, όπως τα έξυπνα δίκτυα μεταφορών και τις «πράσινες» πρωτοβουλίες.
• Στήριξη από την Κεντρική Κυβέρνηση: Ειδικά χρηματοδοτικά προγράμματα δίνουν τη δυνατότητα στους δήμους να σχεδιάζουν και να υλοποιούν μακροχρόνια έργα ανάπτυξης.

Γαλλία: Ένα Εύρυθμο Δίκτυο Τοπικής Αυτοδιοίκησης

Στη Γαλλία, η Τοπική Αυτοδιοίκηση βασίζεται στη συνεργασία διαφορετικών επιπέδων (δήμοι, διαμερίσματα, περιφέρειες).

• Εκτεταμένες Αρμοδιότητες: Οι δήμοι διαχειρίζονται την πολεοδομία, τις τοπικές συγκοινωνίες, την υγεία και την εκπαίδευση, με σχετική αυτονομία.
• Κρατική Στήριξη: Η κεντρική κυβέρνηση παρέχει χρηματοδοτήσεις μέσω ενός συστήματος ισοκατανομής, εξασφαλίζοντας ότι όλοι οι δήμοι, ανεξαρτήτως μεγέθους, έχουν επαρκείς πόρους.
• Συνεργασία Δήμων: Μικρότεροι δήμοι συνεργάζονται σε κοινές δομές διαχείρισης (π.χ. διαδημοτικά συμβούλια), ενισχύοντας την αποτελεσματικότητά τους

Γερμανία: Ομοσπονδιακό Μοντέλο με Ισχυρές Περιφέρειες

Η Γερμανία διαθέτει ένα ομοσπονδιακό σύστημα όπου οι τοπικές αρχές παίζουν καίριο ρόλο. Οι δήμοι και οι κοινότητες (Gemeinden) έχουν μεγάλη αυτονομία.

• Χρηματοδότηση και Διοικητική Υποστήριξη: Το ομοσπονδιακό κράτος κατανέμει σημαντικό μέρος των φορολογικών εσόδων στις τοπικές κυβερνήσεις, ενώ οι δήμοι έχουν δικαίωμα επιβολής φόρων (π.χ. φόρος ακινήτων).
• Αποκέντρωση Αρμοδιοτήτων: Οι τοπικές αρχές είναι υπεύθυνες για την υλοποίηση εκπαιδευτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών προγραμμάτων, ενώ διατηρούν αυτονομία στις καθημερινές αποφάσεις.
• Διαρκής Εκπαίδευση Στελεχών: Το προσωπικό των δήμων εκπαιδεύεται διαρκώς, διασφαλίζοντας την ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών.

Σουηδία: Πρότυπο Αποκέντρωσης και Αυτονομίας

Στη Σουηδία, οι τοπικές κυβερνήσεις διαχειρίζονται περίπου το 70% των δημόσιων δαπανών που αφορούν κοινωνικές υπηρεσίες, εκπαίδευση, υγεία και υποδομές.

• Αυτονομία στη Λήψη Αποφάσεων: Οι δήμοι έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν δικούς τους φόρους (τοπική φορολογία) και να διαχειρίζονται τα έσοδά τους ανεξάρτητα.
• Οικονομική Ενίσχυση: Η χρηματοδότηση είναι προβλέψιμη και επαρκής, επιτρέποντας τη μακροχρόνια προγραμματισμένη ανάπτυξη.
• Συμμετοχή των Πολιτών: Οι πολίτες συμμετέχουν ενεργά στη λήψη αποφάσεων μέσω τοπικών συμβουλίων, ενισχύοντας τη διαφάνεια και τη λογοδοσία.

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Αν δεν αναληφθούν άμεσα πρωτοβουλίες για την επίλυση των διαχρονικών της προβλημάτων, κινδυνεύει να απολέσει την ικανότητά της να ανταποκρίνεται στις ανάγκες της κοινωνίας. Μια ισχυρή, αυτοδιοικούμενη και ανεξάρτητη Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι ζωτικής σημασίας για τη δημοκρατία, την κοινωνική συνοχή και την αναπτυξιακή πορεία της χώρας. Οι αλλαγές είναι επείγουσες και επιτακτικές.