Λουί Παστέρ: Ο επιστήμονας ως μετωνυμία εκσυγχρονισμού

Οι κυβερνήσεις τής επαύριον της Μικρασιατικής Καταστροφής, δικτατορικές ή αιρετές (1923-1928), απέδιδαν ιδιαίτερη έμφαση στη βελτίωση των υποδομών, ως συνισταμένη εκσυγχρονιστικών εγνοιών και πραγματικών αναγκαιοτήτων: να αποκατασταθούν οι πρόσφυγες και να αντιμετωπιστούν οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης μεγάλων πληθυσμών στην ύπαιθρο και τις πόλεις. Οξυδερκείς δρώντες της περιόδου  —όπως ο Δημήτρης Γληνός, ο Γιώργος Θεοτοκάς ή ο Ιωάννης Μεταξάς— είχαν ήδη αρχίσει να συσχετίζουν το επιστημονικό/τεχνολογικό ζήτημα με μακρόπνοα σχέδια, καθιστώντας το οργανικό τμήμα των προταγμάτων τους.

Εντούτοις, η πλέον συνεκτική διατύπωση ενός οράματος που συνδύαζε, αφενός, την ισχυρή και ευνομούμενη διακυβέρνηση, θεσμούς για την, έστω και αυταρχική, εναρμόνιση των επιδιώξεων αντιμαχόμενων κοινωνικών στρωμάτων και ένα νέο ιδεολογικό πρόταγμα —να γίνει η Ελλάδα αγνώριστη— με, αφετέρου, μείζονα παραγωγικά έργα ικανά τόσο να μεγεθύνουν την εθνική παραγωγή όσο και να αποτελέσουν την υλική βάση της κοινωνικής δικαιοσύνης, ταυτίστηκε με την επάνοδο του Ελευθερίου Βενιζέλου στην εξουσία μετά τις εκλογές του 1928.

Έτσι, κατά την υποτιθέμενη «συντηρητική» κυβερνητική περίοδό του (1928-1932), ο Βενιζέλος έμοιαζε να ανταποκρίνεται ξανά στη φήμη που τον συνόδευε κατά τη μετεωρική είσοδό του στην κεντρική πολιτική σκηνή το 1910: αυτή του μεταρρυθμιστή των εσωτερικών κακώς κειμένων, του ιδιοφυούς και μόνου ικανού συνεχιστή του σπουδαίου, αλλά ανολοκλήρωτου, τρικουπικού εγχειρήματος. Τα κοσμοϊστορικά γεγονότα, η δίνη των οποίων τον είχε παρασύρει αναγκάζοντάς τον να αλλάξει προσανατολισμό, είχαν πια τελειώσει. Αλλά με βαρύ τίμημα: τον ξεριζωμό περίπου 1,5 εκατομμυρίου Ελλήνων από τις πατρογονικές τους εστίες στην Ανατολία ως αποτέλεσμα της Μικρασιατικής Καταστροφής και της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών — την οποία ο Βενιζέλος είχε προτείνει και αποδεχθεί. Η εθνική ομοιογένεια λειτουργούσε ως καταλύτης του —αναγκαίου— εκσυγχρονισμού· όχι, όμως, χωρίς μεγάλη οδύνη και πικρές σκιές.

Ο Βενιζέλος δεν δίσταζε να τοποθετήσει στα θεμέλια του προαναφερθέντος οράματος που θα αντικαθιστούσε τη Μεγάλη Ιδέα, την ιδέα της Επιστήμης, και μάλιστα παρά τις σφοδρές κριτικές που δεχόταν για εισαγωγή υλιστικών θεωρήσεων που τάχα υπονόμευαν τα εθνικά ιδεώδη. Κεντρική θέση στη θεώρησή του περί έθνους κατά τα τέλη της δεκαετίας του ’20 κατείχε η οικονομική ανάπτυξη, ο εσωτερικός εκσυγχρονισμός και η καλλιέργεια περισσότερο ορθολογικών ιδανικών, τα οποία στο σκεπτικό του αποτελούσαν το ασφαλέστερο ανάχωμα στην ανάπτυξη οποιασδήποτε υλιστικής νοοτροπίας. Σε αυτό θα βοηθούσε και ο προσανατολισμός της νεολαίας στα ιδανικά της σωματικής ευρωστίας, της μόρφωσης ως προϋπόθεσης απεξάρτησης από την κομματική συναλλαγή, στον εναρμονισμό ατομικού και κοινωνικού συμφέροντος, καθώς και στη βαθμιαία μεταρρύθμιση του κοινωνικού καθεστώτος κι όχι στη βίαιη αλλαγή του.

Παραπέμποντας στο εμβληματικό παράδειγμα του Λουί Παστέρ, παρότρυνε τους νέους να γίνουν τεχνίτες και επιστήμονες οι οποίοι θα βοηθούσαν τη χώρα και την ανθρωπότητα «να δαμάση αποτελεσματικώτερον τας δυνάμεις της φύσεως, να βάλη εις αυτάς χαλινόν και να τας θέση εις την υπηρεσίαν της ανθρωπότητος», τεχνίτες και επιστήμονες «οι οποίοι θα καταστήσουν γλυκυτέραν την ζωήν του ανθρώπου [και] θα μας δώσουν τα μέσα να ζήσωμεν με μεγαλυτέραν ευημερίαν». Όχι πια έμφαση σε πολεμικές περιπέτειες — το σήμα κατατεθέν της υποτιθέμενης «προοδευτικής» περιόδου 1910-1920: «Αντί να ονειρεύεσθε πολεμικάς δόξας ματαίας, εφ’ όσον δεν απειλείται η ανεξαρτησία της χώρας, κυττάξετε να γίνη κανείς εξ υμών μεγάλος επιστήμων […] Κανείς από τους μεγάλους στρατηλάτας που ηξεύρομεν, κανείς δεν έχει δόξαν τόσην όση ανήκει εις έναν Παστέρ. Εάν η γενεά που έρχεται ύστερα από ημάς κατορθώση να δημιουργήση πέντε ή εξ μεγάλους επιστήμονας, οι οποίοι να συντελέσουν εις το ν’ αναπτύξουν και πολλαπλασιάσουν την ευημερίαν της ανθρωπότητος, εάν κατορθώση να δημιουργήση μερικούς μεγάλους αντιπροσώπους των γραμμάτων και των τεχνών, ημπορούν να είναι βέβαιοι όλοι οι ζώντες εις την γενεάν αυτήν ότι θα κατακτήσουν την μεγαλειτέραν δόξαν και διά τους εαυτούς των και διά την Ελλάδα».

Έτσι θα μεγαλουργούσε η Ελλάδα ως κράτος ελευθερίας και δικαιοσύνης, εξασφαλίζοντας την ευημερία όλων των κοινωνικών στρωμάτων και καταλαμβάνοντας μια έντιμη θέση στην Κοινωνία των Εθνών. Ο αναπροσανατολισμός του έθνους σε αυτά τα ιδεώδη σε συνδυασμό, επέμενε ο Βενιζέλος, με την πίστη στη δυνατότητα πραγματοποίησης όλων αυτών των προόδων —ένας νέος κατευθυντήριος μύθος ικανός να υπερακοντίσει τη Μεγάλη Ιδέα— μπορούσε να εγκαινιάσει μια νέα περίοδο «εις την σταδιοδρομίαν του Ελληνικού Έθνους, περίοδος της οποίας σύμβολα θα είναι η Ειρήνη και η Εργασία».

*Κείμενο του Βασίλη Μπογιατζή, μέλους του Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού (ΕΔΙΠ) του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας Παντείου Πανεπιστημίου. Τιτλοφορείται «Ελευθέριος Βενιζέλος και Λουί Παστέρ: Ο επιστήμονας ως μετωνυμία εκσυγχρονισμού», συμπεριελήφθη δε στο λεύκωμα «Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ 1920-2020», καλαίσθητη έκδοση του 2023, καρπό της συνεργασίας του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ και του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών/ΕΙΕ.

Ο Βασίλης Μπογιατζής

Ο Λουί Παστέρ (Louis Pasteur‎‎, 1822-1895), περιώνυμος γάλλος χημικός και βιολόγος, αναγνωρίζεται ως ο πατέρας της μικροβιολογίας και της ανοσολογίας.

Η φήμη και το κύρος του Παστέρ ως επιστήμονα έφθασαν στα όρια της θρησκευτικής λατρείας, όπως φανερώνει και η ακόλουθη σατιρική προσευχή του Μπάμπη Άννινου, που είχε δημοσιευτεί με το ψευδώνυμο Στρεψιάδης στην αθηναϊκή εφημερίδα «Το Άστυ» το 1888:

Παστέρ ημών, Παστέρ ημών, ο εν τοις ουρανοίς
Εις το εξής πλειότερον ημάς να συμπονής.
Επίσκεψαι και ίασε ημών τας ασθενείας
Διότι μας κατέλαβε παροξυσμός μανίας.
Κι’ αν δεν υπάρχη φάρμακον του πάθους μας του γαύρου
Με την ταινίαν δέσε μας του σου Μεγαλοσταύρου.

Το Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ (ΕΙΠ), το αρχαιότερο κέντρο βιοϊατρικής έρευνας στη χώρα μας και δεύτερο εκτός Γαλλίας ιδρυθέν Ινστιτούτο Παστέρ του Διεθνούς Δικτύου, ιδρύθηκε με Βασιλικό Διάταγμα στις 26 Απριλίου 1919 και άρχισε να λειτουργεί ουσιαστικά το Φεβρουάριο του 1920.

Η ίδρυση και λειτουργία του ΕΙΠ κατέστη δυνατή χάρη κυρίως στη γενναία δωρεά του ξακουστού ανά την υφήλιο έλληνα μεγαλοεπιχειρηματία Μπάζιλ Ζαχάρωφ, στην οικονομική υποστήριξη της κυβέρνησης Ελευθερίου Βενιζέλου και στην ηθική συνδρομή και αιγίδα του Ινστιτούτου Παστέρ των Παρισίων (έτος ιδρύσεως 1888).

Από την ίδρυσή του έως σήμερα το ΕΙΠ παραμένει πιστό στην αποστολή του, που συνίσταται κατά μείζονα λόγο στην πρόληψη και τη θεραπεία των μολυσματικών νοσημάτων μέσω της βασικής έρευνας, της εκπαίδευσης και της προσφοράς υπηρεσιών στη δημόσια υγεία.