«Θρήνος, κλαυμός και οδυρμός και στεναγμός και λύπη, / θλίψις απαραμύθητος έπεσεν τοις Ρωμαίοις. / Εχάσασιν το σπίτιν τους, την Πόλην την αγία, / το θάρρος και το καύχημα και την απαντοχήν τους». Είναι οι πρώτοι στίχοι από το «Ανακάλημα της Κωνσταντινόπολης» (με αυτή την ορθογραφία), το οποίο άλλοι ερευνητές τοποθετούν κοντά στην Άλωση (Γ.Θ.Ζώρας) και άλλοι πριν από τα τέλη του 15ου αιώνα (Εμμανουήλ Κριαράς). «Ρωμαίοι» φυσικά είναι οι άνθρωποι του Βυζαντίου, όπως αυτοαποκαλούνταν ως κληρονόμοι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Πρόκειται για έναν στοχαστικό θρήνο για την Κωνσταντινούπολη που εκδραματίζει το κοσμοϊστορικό γεγονός και, στο δεύτερο μέρος, εκφράζει τη συντριβή για την καταστροφή. Το τραύμα της πτώσης της Κωνσταντινούπολης σαν ρήξη στον κοινωνικό ιστό και σαν ανοιχτή πληγή στο πολιτικό σώμα, όπως επισημαίνει εύστοχα στο νέο βιβλίο της «Οι κατακτημένοι» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, μτφ. Παναγιώτης Σουλτάνης) η Ελένη Κεφάλα, αναπληρώτρια καθηγήτρια Λατινοαμερικανικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Σαιντ Άντριους της Σκωτίας.

Η οπτική που χρησιμοποιεί γίνεται έκδηλη στον υπότιτλο: «Το Βυζάντιο και η Αμερική στο μεταίχμιο της νεωτερικότητας». Κι αυτό επειδή η Κωνσταντινούπολη και η κατάκτησή της στο συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο (το «μεταίχμιο»), η αναδιήγηση του τραύματος και η μνημόνευσή του από τους επιγόνους παρατίθενται σε αναλογία με την κατάκτηση της αζτεκικής Τενοτστίτλαν από τον Ερνάν Κορτές και τη συμμαχία των αυτόχθονων πόλεων κρατών το 1521. Έπεφτε έτσι την ίδια πάνω κάτω περίοδο άλλο ένα αυτοκρατορικό κέντρο εγκαινιάζοντας τη νεωτερικότητα της Ευρώπης στην Αμερική. Σύμφωνα με την Κεφάλα, μάλιστα, και οι δύο περιπτώσεις,  η Κωνσταντινούπολη και  ηΤενοτστίτλα, αποτελούν παραδείγματα μιας διαδικασίας κατωτεροποίησης και προέρχονται από την κρυφή πλευρά της αποικιακότητας. Το Βυζάντιο θεωρούνταν πάντα ένα «αναμάσημα» της αρχαιότητας, δεν παρήγαγε τίποτε καινούριο, εγκλωβίστηκε στο δόγμα και τη θεοκρατία παραμένοντας μέχρι τις μέρες μας ένα «έλλειμμα». Δεν περιλαμβάνεται, λοιπόν, στην καθιερωμένη δυτική αφήγηση για τη διαμόρφωση της Ευρώπης, όπως επισήμαινε η Άβεριλ Κάμερον στην «Αξία του Βυζαντίου» (εκδ. Πατάκη). Από την άλλη, και η Λατινική Αμερική θεωρήθηκε -μετά τις μεγάλες εξερευνήσεις- ο τόπος της βαρβαρικής μωρίας, όπου οι ιθαγενείς ζούσαν στην παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, λίγοι «ευγενείς άγριοι» χωρίς έλλογη γνώση.

Το «Ανακάλημα» αντλεί την έμπνευσή του από την παράδοση των θρήνων, των δημοτικών τραγουδιών, του μοιρολογιού, καθώς και από την καταγραφή των γεγονότων σε ιστορικά κείμενα της περιόδου. Ο ποιητής ανασυνθέτει με δημιουργική φαντασία την Κωνσταντινούπολη και την Άλωση σαν μια ριζική διάρρηξη στη ζωή των Ελλήνων εντός και εκτός βυζαντινών συνόρων. Ρίχνει ξεκάθαρα το φταίξιμο στον εχθρό, για τον οποίο οι μειωτικοί χαρακτηρισμοί περνούν όλοι μέσα από το μεταφορικό σχήμα του αιμοβόρου «σκύλου». Σύμφωνα, τέλος, με την Κεφάλα, «το ποίημα ναι μεν αποστασιοποιείται από την ιδέα της θεοδικίας, που διαπνέει άλλους λόγιους θρήνους της εποχής, αλλά δεν απομακρύνεται από την ιδέα της ανάμειξης του θείου». Κάποια στιγμή ο Άγγελος Κυρίου απομακρύνεται από την Αγία Σοφία και αυτό υποδηλώνει το τέλος του Βυζαντίου.

Μονάχα άνθη θλιβερά, τραγούδια θλιβερά, έχει εδώ στο Μεξικό, στο Τλατελόλκο.

Πέρα είν’ ο τόπος που κατορθώνεις να σ’ αναγνωρίσουν.

Ω Ζωοδότη, καλό είν’ να ξέρεις πως μας χάρισες την εύνοιά σου, κι εμείς

οι κοινοί θνητοί θ’ αφανιστούμε.

 Με την ανάμνηση της θλίψης -όπως και στο «Ανακάλημα»- ξεκινάει το «Τραγούδι του Ουεσοτσίνκο» (Ουεσοτσινκάγιοτλ), το οποίο μαζί με το «Τλασκαλτεκάγιοτλ» είναι τα δύο άσματα των «Cantares mexicanos» που αντλούν από τα ιστορικά γεγονότα και τις προκολομβιανές πηγές συμβόλων για να διατυπώσουν μία αξίωση επί του τραύματος. Στα κείμενα το ειδωλολατρικό παρελθόν και το χριστιανικό παρόν συνυφαίνονται σε ένα: γεγονός που «θέτει σε αμφισβήτηση την ισπανική ερμηνεία της κατάκτησης ως ρήξης ανάμεσα στο αποικιακό και το προαποικιακό Μεξικό», όπως σημειώνει η συγγραφέας. Η πτώση των μεξικανικών πόλεων, όσο τραυματική και αν υπήρξε, δεν έφερε το τέλος του κόσμου. Οι Μεσίκα (Αζτέκοι) αναδιοργανώθηκαν και διαχειρίστηκαν εκ νέου την Τενοτστίτλαν – Τλατελόλκο, με εξαίρεση το ισπανικό διοικητικό κέντρο στον πυρήνα της. Στο πρώτο άσμα ο δράστης του τραύματος ταυτίζεται με τη θεότητα, αλλά στο δεύτερο η ευθύνη για την πτώση επιρρίπτεται στις παρατάξεις των ιθαγενών που συνήθιζαν να προσεταιρίζονται τον κατακτητή και έτσι προχώρησαν σε συμμαχία με τους Ισπανούς του Κορτές.

Στο πέρασμα του χρόνου, ωστόσο, και όσο φτάνουμε στον 20ό αιώνα, προτάχθηκε μία  ιδεολογική χρήση της κατάκτησης, η οποία διαφοροποιείται εντελώς από τη νεοελληνική πρόσληψη. «Το σύγχρονο Μεξικό θεωρήθηκε στην κυριολεξία ότι γεννήθηκε με την κατάκτηση. Η ιθαγενική ιδιοπροσωπία εξαλείφθηκε από το εθνικό αφήγημα. Έτσι, σε αντίθεση με τη νεότερη ελληνική πρόσληψη της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης ως ρήξης, ανοιχτής πληγής, και ως βαθιά ριζωμένου πολιτισμικού τραύματος… ο μεξικανικός εθνικισμός του 20ού αιώνα προσέδωσε θετική χροιά στην κατάκτηση…». Αντί του σημείου μηδέν της τραυματικής ήττας, οι Μεξικανοί επέλεγαν ως αφήγημα την αναγέννηση

Headlines