«Δοξάζουμε τον πόλεμο, περιφρονούμε τις γυναίκες» – Ο φουτουριστής βοηθός του Μουσολίνι που ξεπέρασε τον Έλον Μασκ

Ο συγγραφέας του Φουτουριστικού Μανιφέστου, Φιλίππο Τομάζο Μαρινέτι, φυλακίστηκε μαζί με τον Μπενίτο Μουσολίνι. Καθώς μια νέα έκθεση επανεξετάζει την αμφιλεγόμενη και προσβλητική για τις κυρίαρχες δημοκρατικές αξίες  κληρονομιά του, ο Guardian εξερευνά την ζωή του Ιταλού Έλον Μασκ των αρχών του 20ού αιώνα, ο οποίος συνδύαζε τη χαρά για την τεχνολογική καινοτομία με την όρεξη για ανελεύθερη πολιτική.

Εκεί που ο Έλον Μασκ κατασκευάζει πυραύλους, ο Φίλιππο Τομάζο Μαρινέτι γιόρταζε εκείνες τις λαμπερές νέες εφευρέσεις, το αεροπλάνο και το αυτοκίνητο.

Ο φουτουρισμός θα υμνήσει τη σκληρή νέα ομορφιά

Το Φουτουριστικό Μανιφέστο, το οποίο υπέγραψε όταν το κίνημα υπήρχε μόνο στο μυαλό του, αρχίζει με μια ραψωδική περιγραφή μιας γρήγορης οδήγησης που καταλήγει σε σύγκρουση, η οποία τον ενθουσιάζει περισσότερο από τη Φτερωτή Νίκη της Σαμοθράκης, το διάσημο ελληνικό γλυπτό στο Λούβρο.

Οι μηχανές, πιστεύει, καθιστούν άσχετη κάθε προηγούμενη τέχνη. Ο φουτουρισμός θα υμνήσει τη σκληρή νέα ομορφιά.

Ο ρόλος του Μαρινέτι στη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου δεν αναγνωρίζεται επαρκώς, ακριβώς επειδή το όραμά του ήταν πάνω από τις δημοκρατικές αξίες.

Ο Μαρινέτι στο κέντρο και οι ομοϊδεάτες του έξω από τα γραφεία της Le Figaro / Photo: Wikimedia Commons

Η φασιστική πολιτική του ταυτότητα

Ο φουτουρισμός εξυμνείται για τους καλλιτέχνες και τους αρχιτέκτονες που ενέπνευσε, παρά για τον ηγέτη του που έβγαζε μανιφέστα, έβγαζε λόγους και ξεσήκωνε τον όχλο, λόγο της φασιστικής πολιτικής του ταυτότητας.

Ωστόσο, μια έκθεση που εγκαινιάζεται αυτόν τον μήνα στην Estorick Collection του Λονδίνου εφιστά την προσοχή στη δημιουργική συμβολή του ίδιου του Μαρινέτι στον φουτουρισμό. Με τίτλο Breaking Lines, επικεντρώνεται σε αυτό που ο Μαρινέτι αποκαλούσε «λέξεις σε ελευθερία», την άμορφη, κολλαζική πειραματική ποίηση που επινόησε στο ηχητικό και συγκεκριμένο ποίημά του Zang Tumb Tuuum το 1912-13, το οποίο γέννησε τον φουτουρισμό.

Η έκθεση επανεξετάζει αυτή την τρομακτική προσωπικότητα σε μια εποχή που η πολιτική ιδεολογία του μοιάζει να επιστρέφει, τόσο στην Ευρώπη, όσο και παγκοσμίως.

Στις φωτογραφίες ο Μαρινέτι μοιάζει με ένα μείγμα δικτάτορα και Ηρακλή Πουαρό. Γεννήθηκε στην Αίγυπτο το 1876 από Ιταλούς γονείς, σπούδασε στο Παρίσι και έγραψε ποίηση στα γαλλικά. Ήταν η οικειότητα με την παρισινή πρωτοπορία που του επέτρεψε να κηρύξει τη δική του «πολιτιστική επανάσταση».

Το διαφημιστικό πραξικόπημα

Θα λάτρευε αναμφισβήτητα το X του Έλον Μασκ και θα θαύμαζε τις αναρτήσεις του ιδιοκτήτη του που τραβάνε την προσοχή, όχι απαραίτητα για τους σωστούς λόγους.

Ο Μαρινέτι κατάφερε να δημοσιεύσει το Μανιφέστο των Φουτουριστών, την ανακοίνωσή του για μια σκοτεινή ομάδα της πρωτοπορίας, ολόκληρο στις 20 Φεβρουαρίου 1909 στην πρώτη σελίδα της Le Figaro.

Αυτό το διαφημιστικό πραξικόπημα έδωσε τον τόνο για τις πολυδιαφημισμένες «φουτουριστικές βραδιές» που διοργάνωσε ο ίδιος και οι οπαδοί του σε όλη την Ευρώπη – μεταξύ άλλων και στο Κολοσσαίο του Λονδίνου, σκανδαλίζοντας τον κόσμο του Εδουάρδου και προκαλώντας σκόπιμα συμπλοκές.

Ο φουτουρισμός και ο φασισμός ήρθαν σε ρήξη μόνο επειδή ο Μαρινέτι ήταν πολύ ριζοσπαστικός για τους υποστηρικτές της μεσαίας τάξης του Μουσολίνι

Il Futurismo του Μαρινέτι

Photo: Wikimedia Commons

Φυλακίστηκε μαζί με τον Μουσολίνι

Αλλά ο Μαρινέτι ξεπέρασε τον Μασκ πολιτικά. Εκεί που ο ιδρυτής της Tesla υποστηρίζει ακροδεξιούς ανόητους, ο Μαρινέτι συνεργάστηκε με τον αυθεντικό, αυτοαποκαλούμενο φασίστα, τον συμπατριώτη του κάτοικο του Μιλάνου Μπενίτο Μουσολίνι, δικτάτορα της Ιταλίας από το 1922 έως το 1943.

Ο Μαρινέτι και ο Μουσολίνι ήταν, το 1915, μεταξύ των πιο δυνατών φωνών που ζητούσαν να εισέλθει η ουδέτερη Ιταλία στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των «σύγχρονων» Γαλλοβρετανών εναντίον της σκληρής Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας -κέρδισαν την αντιπαράθεση.

Οι θάνατοι των φουτουριστών στον πόλεμο που τόσο επιθυμούσε ο Μαρινέτι, συμπεριλαμβανομένου του μεγαλύτερου καλλιτέχνη του κινήματος Ουμπέρτο Μποτσιόνι, δεν τον απογοήτευσαν καθόλου.

Μετά από μια εθνικιστική δράση, φυλακίστηκε μαζί με τον Μουσολίνι. Ο φουτουρισμός έγινε ολοένα και πιο πολιτικός, σχηματίζοντας τις δικές του ομάδες κρούσης για την καταπολέμηση του δρόμου. Το 1919, οι φουτουριστές ήταν μεταξύ των αντιφιλελεύθερων δυνάμεων που ενώθηκαν στο Μιλάνο για να ιδρύσουν τον φασισμό.

Ο Μαρινέτι ήταν ένας από τους πρώτους υποψήφιους εκλογείς του.

Ο Μαρινέτι και οι οπαδοί του Φουτουριστικού Μανιφέστου / Photo: Wikimedia Commons

Ένα «εξημερωμένο» καλλιτεχνικό είδωλο της δικτατορίας

Ο φουτουρισμός και ο φασισμός ήρθαν σε ρήξη μόνο επειδή ο Μαρινέτι ήταν πολύ ριζοσπαστικός για τους υποστηρικτές της μεσαίας τάξης του Μουσολίνι. Μισώντας τον εναγκαλισμό της εκκλησίας στην Ιταλία, έβγαλε μια ομιλία που επιτέθηκε στον παπισμό στο πρώτο φασιστικό συνέδριο.

Αυτό δεν ήταν κάτι που χρειαζόταν ο Μουσολίνι καθώς έχτιζε μια συντηρητική ηγεμονία. Ο Μαρινέτι έγινε αντιθέτως ένα «εξημερωμένο» καλλιτεχνικό είδωλο της δικτατορίας, που διορίστηκε στην Ακαδημία της Ιταλίας του Μουσολίνι το 1929.

Παρέμεινε πιστός και πέθανε ανάμεσα στους σκληροπυρηνικούς φασίστες στη Δημοκρατία του Σαλό του Μουσολίνι το 1944.

Ο φουτουρισμός έγινε ολοένα και πιο πολιτικός, σχηματίζοντας τις δικές του ομάδες κρούσης για την καταπολέμηση του δρόμου

Ένα πράγμα που είχαν κοινό όλοι οι φασίστες στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν ο εορτασμός της βίας

Ο φασισμός δεν ήταν μονολιθικός και υπήρχαν διαφορές αλλά και συνδέσεις μεταξύ της Ιταλίας του Μουσολίνι, της Γερμανίας του Χίτλερ και των «Εθνικοσυντηρητικών» του Ναυάρχου Χόρτι στην Ουγγαρία.

Αλλά ένα πράγμα που είχαν κοινό όλοι οι φασίστες στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν ο εορτασμός της βίας που ξεκίνησε με το Φουτουριστικό Μανιφέστο του Μαρινέτι.

Για να καταλάβετε αυτό το απίστευτο ντοκουμέντο του σύγχρονου κόσμου, πρέπει να φανταστείτε πώς ήταν τα πράγματα το 1909. Η πτήση με αεροπλάνο ήταν λιγότερο από μια δεκαετία παλιά. Ο Τιτανικός δεν είχε ακόμη βυθιστεί.

Όσο για τη σύγχρονη τέχνη, βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα, καθώς ο Πικάσο και ο Μπρακ εργάζονταν μυστικά για να τελειοποιήσουν τον κυβισμό.

Ο Μαρινέτι επινόησε το ίδιο το καλλιτεχνικό μανιφέστο, μια ρητορική μορφή που αργότερα αντιγράφηκε από τον υπερρεαλισμό, το Fluxus και άλλους. Κατ’ επέκταση, δημιούργησε επίσης την ιδέα του καλλιτεχνικού κινήματος ως οιονεί ιδεολογικής ομάδας. Εκεί που οι προηγούμενοι «ισμοί» ονομάζονταν χαριτολογώντας από τους επικριτές τους, ο φουτουρισμός αυτοαναγγέλθηκε.

Όχι κωμικά χαστούκια λοιπόν, αλλά πραγματικός πόλεμος, συν ο μιλιταρισμός, ο εθνικισμός και ο μισογυνισμός

Με τη σύζυγό του, Μπενεντέτα Κάππα Μαρινέτι / Photo: Wikimedia Commons

«…και την περιφρόνηση στης γυναίκας»

Ο πόλεμος βρίσκεται στο επίκεντρο της νέας αισθητικής που αποκαλύπτει το μανιφέστο του Μαρινέτι. «Σκοπεύουμε να εξυψώσουμε την επιθετική δράση… τη γροθιά και το χαστούκι», λέει από νωρίς, εισάγοντας, θα έλεγε κανείς, μια αβανγκάρντ όρεξη για κωμική βία που θα μοιράζονταν οι ντανταϊστές και οι υπερρεαλιστές.

Αλλά αυτό είναι διαφορετικό: «Κανένα έργο χωρίς επιθετικό χαρακτήρα δεν μπορεί να είναι αριστούργημα». Στη συνέχεια έρχεται η δολοφονική ρήτρα: «Θα δοξάσουμε τον πόλεμο – τη μοναδική υγιή σκέψη του κόσμου – τον μιλιταρισμό, τον πατριωτισμό, την καταστροφική χειρονομία των ελευθεροποιών, τις όμορφες ιδέες για τις οποίες αξίζει να πεθάνεις και την περιφρόνηση της γυναίκας».

Όχι κωμικά χαστούκια λοιπόν, αλλά πραγματικός πόλεμος, συν ο μιλιταρισμός, ο εθνικισμός και ο μισογυνισμός.

Ο Μαρινέτι διατυπώνει μια λαχτάρα για αίμα που στοίχειωνε την Ευρώπη των αρχών του 20ού αιώνα και θα εκφραζόταν ευρέως όταν πλήθη πανηγυριστών, νέων ανδρών χαιρέτιζαν το ξέσπασμα του πολέμου το 1914.

Πώς ήταν η συγχώνευση της μοντερνιστικής παραφωνίας με τον ένθερμο εθνικισμό και τον θαυμασμό για τους στρατούς τόσο μπροστά από την εποχή;

Γεγονός είναι ότι το μανιφέστο του Μαρινέτι είναι η πρώτη σπονδυλωτή έκφραση της αγάπης για τον πόλεμο και της παράλογης λατρείας του εθνικισμού που οδήγησε τον φασισμό

Δημοσίευσε το πολεμικό του ρεπορτάζ

«Είναι εύκολο να υποβαθμίσουμε τη σχέση του φουτουρισμού με τον φασισμό, να σταθούμε στην επιβαρυμένη σχέση του με τον Μουσολίνι ή στη δευτερεύουσα θέση που είχε ο φουτουρισμός στη φασιστική Ιταλία» γράφει ο Jonathan Jones στον Guardian.

«Γεγονός είναι ότι το μανιφέστο του Μαρινέτι είναι η πρώτη σπονδυλωτή έκφραση της αγάπης για τον πόλεμο και της παράλογης λατρείας του εθνικισμού που οδήγησε τον φασισμό.

»Ο Μαρινέτι δεν καθόταν απλώς σε μια καφετέρια υμνώντας τον πόλεμο. Το πεδίο μάχης των λέξεων του, το Zang Tumb Tuuum, απεικονίζει την πολιορκία της Αδριανούπολης, μια μάχη του 1912-13 στον πρώτο βαλκανικό πόλεμο που έζησε. Έπεισε μάλιστα μια εφημερίδα του Λονδίνου να δημοσιεύσει το πολεμικό του ρεπορτάζ» συνεχίζει ο Jonathan Jones.

Μοιάζει με κειμενική παραφωνία που εφάρμοσε ο Τζέιμς Τζόις ή ο Γουίλιαμ Μπάροουζ

«Το Zang Tumb Tuuum είναι ένα ασύνδετο κείμενο που περιλαμβάνει οικειοποιημένα στοιχεία, από ρεπορτάζ εφημερίδων μέχρι τρελά γράμματα αφισών.

»Μοιάζει με την κειμενική παραφωνία που εφάρμοσε ο Τζέιμς Τζόις ή ο Γουίλιαμ Μπάροουζ. Είναι το ποίημα τραγικό; Ο Μαρινέτι δίνει φωνή και στις δύο πλευρές -τους Τούρκους και τους Βούλγαρους και τους Σέρβους που τους επιτίθενται- και καταγράφει θανάτους.

»Μοιράζεται την ανθρώπινη ποιότητα των πινάκων του Boccioni, όπως το States of Mind II: Those Who Go. Ο Marinetti δεν διαχωρίζει ποτέ τη μορφή από το περιεχόμενο. Το ποίημά του αναφέρεται στον πόλεμο και προφητεύει τον πόλεμο ως τη σύγχρονη κατάσταση – με ακρίβεια» εξηγεί ο Jonathan Jones στον Guardian.

Ο Μαρινέτι διατυπώνει μια λαχτάρα για αίμα που στοίχειωνε την Ευρώπη των αρχών του 20ού αιώνα και θα εκφραζόταν ευρέως όταν πλήθη πανηγυριστών, νέων ανδρών χαιρέτιζαν το ξέσπασμα του πολέμου το 1914

Photo: Wikimedia Commons

«Οι φουτουριστές είναι εξαιρετικοί φασίστες»

Στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ο ηλικιωμένος Μαρινέτι έκανε ένα ταξίδι στα ιταλικά στρατεύματα που πολεμούσαν στο πλευρό της ναζιστικής Γερμανίας στο ανατολικό μέτωπο. Έβλεπε ακόμα την ομορφιά σε αυτή την κόλαση;

Ήταν αυτή «η υγιής αξία του κόσμου»; Σίγουρα «καθάρισε» εκατομμύρια ζωές.

Ο Μαρινέτι είναι ένας από τους μεγαλύτερους μοντερνιστές. Εκείνες οι ταραχώδεις φουτουριστικές βραδιές θεωρούνται συχνά ως η γέννηση της performance art. Η διευρυμένη ιδέα της τέχνης που διακήρυξε, ως δράση στον κόσμο, είναι η πηγή τόσων πολλών έργων σήμερα.

«Ο Jeremy Deller, η Marina Abramović και οι Gilbert and George οφείλουν πολλά στον Μαρινέτι» σχολιάζει ο Jonathan Jones και συνεχίζει:

«Οι πιο λαμπρές του ιδέες παραμένουν οι πιο φρικτές του. Ο Μαρινέτι είδε ότι ένας πιο τεχνολογικά ενδυναμωμένος κόσμος δεν θα ήταν απαραίτητα πιο ορθολογικός. Σήμερα, τα λόγια του είναι ανατριχιαστικά με το μείγμα τεχνο-αισιοδοξίας και πολιτικής κακοήθειας.

»Μας λέει κάτι δυσάρεστο για τη σύγχρονη πρόοδο: δεν χρειάζεται να είναι δημοκρατική ή φιλελεύθερη. Οι φουτουριστές είναι εξαιρετικοί φασίστες».

*Το Breaking Lines παρουσιάζεται στο Estorick Collection, Λονδίνο, από τις 15 Ιανουαρίου έως τις 11 Μαΐου.

*Με στοιχεία από theguardian.com