Ο κόσμος κατά Τραμπ
Αναδύονται οι παλαιές σταθερές της ιστορίας, το δίκαιο του δυνατού, τα παιχνίδια εξουσίας, η συναλλακτική αντίληψη των πραγμάτων. Η αυγή της νέας εποχής αντικατοπτρίζεται στην εικόνα του Τραμπ
- Ο Γιάννης Μάγγος καταγγέλλει μη τήρηση των αρχών της Δίκαιης Δίκης
- Ιταλοί χρήστες του TikTok κατάφεραν να καταρρεύσει ένα ιν χιονοδρομικό κέντρο
- Βαθαίνει το ρήγμα Ουκρανίας – Σλοβακίας: Αλληλοκατηγορίες με φόντο το φυσικό αέριο και τη Ρωσία
- Στίβεν Φράι: Είμαι ικανός να νιώσω και ντροπή εξαιτίας της χώρας μου
Γράφει η Μαρία Γαβουνέλη*
Στην ανθρώπινη ιστορία είναι μικρά τα διαλείμματα ειρήνης, ασφάλειας και ευημερίας. Τα τελευταία 80 χρόνια, με την ανάδυση του ΟΗΕ μέσα από τις στάχτες και την φρίκη δυο παγκοσμίων πολέμων σε μια γενιά, βιώσαμε έναν κόσμο στηριγμένο σε αρχές και κανόνες, που περιόρισαν σημαντικά την χρήση βίας ως στοιχεία των διεθνών σχέσεων και έφτιαξαν δομές και διαδικασίες διεθνούς συνεννόησης, τέτοιες που ποτέ δεν είχαμε.
Οι θεσμοί διεθνούς δικαιοσύνης, το λαμπρό οικοδόμημα της διεθνούς προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι πολυμερείς πλατφόρμες συνεργασίας πολιτικής, οικονομικής, στρατιωτικής, όλα όσα αναγνωρίζουμε γύρω μας ως αυτονόητα στοιχεία της καθημερινότητάς μας, είναι τα κεκτημένα αυτής της ειρηνικής εποχής.
Και πάνω σε αυτές τις βεβαιότητες, όλες οι χώρες μπόρεσαν να γίνουν πλουσιότερες και να κατανείμουν καλύτερα τον πλούτο τους: ο δείκτης ανθρώπινης ανάπτυξης του ΟΗΕ φανερώνει το εύρος του επιτεύγματος.
Στη γειτονιά μας, οι Ευρωπαϊκές χώρες έκτισαν ένα πρωτόφαντο κοινωνικό κράτος, εξασφαλίζοντας στους πολίτες τους το υψηλότερο επίπεδο ζωής στην ανθρώπινη ιστορία.
Ο κόσμος αλλάζει
Αυτό το παράθυρο ευκαιρίας φαίνεται να κλείνει. Ο κόσμος μας αλλάζει, οι βεβαιότητές μας καταρρέουν, οι συμμαχίες μας αλλάζουν, η κοινή αντίληψη για το παρόν και το μέλλον, που λειτουργούσε ως συνεκτικό στοιχείο στον πύργο με τα τραπουλόχαρτα που κτίσαμε, εξαφανίζεται. Αναδύονται και πάλι οι παλαιές σταθερές της ιστορίας: το δίκαιο του δυνατού, τα παιχνίδια εξουσίας, η συναλλακτική αντίληψη των πραγμάτων, ο Rousseau υποχωρεί ενώ ο Hobbes ξανάρχεται.
Πουθενά δεν φαίνεται εντονότερη η αυγή της νέας εποχής από την εικόνα του προέδρου Τραμπ. Πριν ακόμη αναλάβει την δεύτερη θητεία του στην προεδρεία των Ηνωμένων Πολιτειών, χωρίς αμφιβολία του πλέον επιτυχημένου κρατικού μορφώματος στη σύγχρονη ιστορία, η παρουσία του ξεπερνά τα όρια της πολιτικής και μετατρέπεται σε πολυσχιδή persona, που συνθέτει ενίοτε με τρόπο γκροτέσκο όλα τα στοιχεία της επερχόμενης αλλαγής.
Ποια από αυτά θα επικρατήσουν και θα χαρακτηρίσουν την νέα εποχή είναι ακόμη ανοικτό. Η βουή της ιστορίας είναι πολύ κοντά μας, τόσο ώστε να αισθανόμαστε τους τριγμούς των τεκτονικών πλακών αλλά να μην καταλαβαίνουμε ακόμη την κατεύθυνση προς την οποία κινούμαστε. Είμαστε στο λυκαυγές και, επιβεβαιώνοντας τον Gramci, στον καιρό των τεράτων.
Η επιτυχία, εκλογική και άλλη, του προέδρου Τραμπ έγκειται στην ικανότητα του να ακούει τον αχό των επερχόμενων αλλαγών και να την εκφράζει κατά τρόπο βάναυσο και χυδαίο. Το μέσο όμως δεν αλλάζει την ανάγκη προβληματισμού ως προς το περιεχόμενο, ορισμένες από τις εκφάνσεις του με μεγαλύτερη αίσθηση επείγοντος από άλλα.
Ομαδοποιήσεις
Οι νέες ομαδοποιήσεις: Για ένα μεγάλο μέρος αυτής της περιόδου, που κάποτε θα θυμόμαστε ως χρυσή εποχή, ο κόσμος μας ήταν χωρισμένος σε δυο μπλοκ κατά τρόπο κάθετο και σαφή. Οι χώρες ανήκαν στον ελεύθερο δυτικό κόσμο ή στη σοβιετική αυτοκρατορία με όλες τις εκφάνσεις του κράτους: ως οικονομικό σύστημα, ως αμυντική συμμαχία, ως πολιτική κοινότητα.
Ο δυισμός ήταν ενίοτε έντονος στα όρια μιας πολεμικής αναμέτρησης με όπλα όχι συμβατικά αλλά πάντοτε ξεκάθαρος: μπορούσε κανείς να είναι με την μια ή την άλλη πλευρά – και αυτό ήταν ίσως το μόνο σημείο, στο οποίο υπήρχε απόλυτη ταύτιση.
Αντιθέτως, ο νέος κόσμος που ανατέλλει φαίνεται να κινείται σε οριζόντιες διαστρωματώσεις: μπορεί κανείς να αναζητά αμυντική κάλυψη από την δυτική συμμαχία ενώ κινείται προς την Κίνα αναζητώντας οικονομική συνδρομή και ενώ μετέχει στην προσπάθεια δημιουργίας ενός ανεξάρτητου πολιτικού πόλου για τον παγκόσμιο Νότο.
Οι πολλαπλοί ρόλοι, αδιανόητοι στην προηγούμενη κατάσταση, είναι πλέον ο νέος τόπος, το κοινώς γενόμενο και απολύτως αναμενόμενο.
Έλλειψη κανόνων
Η έλλειψη κανόνων: Η ευελιξία των μετακινήσεων προς και από τους νέους σχηματισμούς διευκολύνεται από την έως καταρρεύσεως πίεση που ασκείται στο σύστημα αξιών και κανόνων, πάνω στο οποίο είχαμε κτίσει την διεθνή κοινότητα.
Το σύστημά μας ήταν εξ ορισμού ασταθές, πρωτόγονο και οριζόντιο σε έναν κόσμο χωρίς ιεραρχία όπου τα κράτη δεν είχαν συγκεκριμένους ρόλους και καθήκοντα και όλοι ήταν ταυτόχρονα νομοθέτες, εφαρμογές του δικαίου, δικαστές και αστυνόμοι.
Βασιζόταν σε ένα ψέμα, την κυρίαρχη ισότητα των κρατών, την οποία όμως αποδεχόμαστε όλοι ως κοινό σημείο αναφοράς, αποτέλεσμα στοιχειώδους εμπιστοσύνης και καλής πίστης μεταξύ μας. Αυτό το οικοδόμημα καταρρέει.
Αναθεωρητισμός
Αναθεωρητικές δυνάμεις: η Ρωσία, η Τουρκία, το Ιράν, η Βόρεια Κορέα, αποπειρώνται να τινάξουν στον αέρα τις πλέον βασικές αρχές του συστήματος, την υποχρέωση μη χρήσης βίας και τον σεβασμό των συνόρων, ως κατεξοχήν έκφραση της αρχής της κρατικής κυριαρχίας.
Η λίστα αγορών ή και προσαρτήσεων του νέου προέδρου στέλνει την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών στον κάλαθο των αχρήστων ενώ βγάζει από την ναφθαλίνη το δόγμα Μονρόες και τις ζώνες επιρροής.
Ποιος νοιάζεται τί θέλουν οι Γροιλανδοί ή οι Παναμέζοι, αν οι χώρες τους είναι χρήσιμες στις (νέες) ΗΠΑ;
Δεν είναι 2000 χρόνια που ήθελε η Τουρκία την Συρία – η Τουρκία δεν είναι τόσο παλιά ενώ η Δαμασκός είναι από τις παλαιότερες συνεχώς κατοικούμενες πόλεις στον κόσμο.
Είναι ο πρόεδρος Ερντογάν που θέλει να ανασυστήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία, παρακάμπτοντας την Συνθήκη της Λωζάνης που, 102 χρόνια πριν, ήταν ταυτόχρονα η πράξη διάλυσης της αυτοκρατορίας και το πιστοποιητικό γέννησης της Τουρκικής Δημοκρατίας.
Και είναι ο πρόεδρος Πούτιν που θυμάται πάντοτε την σοβιετική αυτοκρατορία με στοιχεία τσαρικού μεγαλείου, επιδιώκοντας να φέρει την Ουκρανία στην οικογενειακή ασφυκτική αγκαλιά.
Ένα βήμα μακριά, η πάντοτε αυτοκρατορική Κίνα παρακολουθεί τα τεκταινόμενα με την σοφία των αιώνων, πότε παίζοντας το παιχνίδι των θεσμών, επικαλούμενη την παγκόσμια (καπιταλιστική) αγορά του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, και πότε χρησιμοποιώντας τους θεσμούς του δικαίου της θάλασσας για να επεκτείνει την παρουσία της στην Νότια Σινική Θάλασσα και να θυμίσει στην Ταϊβάν ότι είναι ένα μεγάλο κινεζικό νησί.
Οι χαμένοι της νέας εποχής
Μεγάλες χαμένες της νέας συναλλακτικής εποχής, αν τελικά δεν αποδειχθεί μια τραυματική μετάβαση στην νέα ισορροπία, θα είναι οι μικρο-μεσαίες ευρωπαϊκές χώρες: η Γαλλία, η Γερμανία, η Βρετανία, οι οποίες στην τρέχουσα αρχιτεκτονική είχαν εξασφαλίσει προνομιακές θέσεις παντελώς αναντίστοιχες προς την πραγματική τους, πολιτική και οικονομική, δύναμη.
Για αυτές, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι παρά μια οδός διαφυγής καθώς η ώσμωση των εθνικών κρατών που δημιουργεί μια νέα πολιτική, οικονομική και πια και αμυντική οντότητα προσφέρει την μόνη προοπτική επιβίωσης στη διεθνή σκηνή. Οι νέες πρωταγωνίστριες θα είναι οι χώρες του παγκόσμιου Νότου, με προεξάρχουσα την Ινδία, που δεν έχει ακόμη πλήρως κατανοήσει ούτε την δύναμη ούτε την προοπτική της.
Μεγάλο ερωτηματικό παραμένουν οι χώρες της Αφρικής, που σε λίγο θα έχουν τους μόνους νεανικούς πληθυσμούς στον πλανήτη σε μια πλούσια γη με ολοένα μικρότερη οικονομική δύναμη. Κατά τον 19ο αιώνα οι ευρωπαϊκές χώρες διεμερίσαντο τα αφρικανικά ιμάτια – η νέα κούρσα για την Αφρική έχει ήδη αρχίσει.
Συναλλακτική λογική
Η συναλλακτική λογική: Σε ένα κόσμο, όπου η δύναμη επιβάλλεται με κάθε τρόπο, αναδύονται σχετικά εύκολα σενάρια ισορροπίας δυνάμεων. Η Τουρκία και το Ισραήλ μονομαχούν στις πεδιάδες της Συρίας με την Σαουδική Αραβία και τις χώρες του Κόλπου παντελώς απρόθυμες να αποδεχθούν νέους επικυρίαρχους στην γειτονιά τους.
Το νέο στοιχείο όμως βρίσκεται στον έλεγχο της τεχνολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης, των νέων οδών επικοινωνίας μέσω των κοινωνικών δικτύων, η δύναμη των οποίων ξεπερνά με τρόπο παντελώς ασύμμετρο την επίδραση των καραβανιών, του δρόμου του μεταξιού ή των ανακαλύψεων στις θάλασσες πέραν της αρχέγονης και αρχετυπικής Μεσογείου.
Ο έλεγχος του μέσου εξασφαλίζει πλέον τον έλεγχο της ουσίας, καθώς οι εγγυήσεις του κράτους δικαίου και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καταρρέουν, το φίλτρο της δημοσιογραφίας εξαφανίζεται και η αλήθεια γίνεται σχετική με άμεση επίδραση στη λειτουργία των κοινωνικών δομών και τελικά της δημοκρατίας.
Ο πυρήνας του προβλήματος βρισκόταν ήδη στην ρύθμιση ή την έλλειψη ρυθμίσεων του διαδικτύου. Τα κράτη δεν μπόρεσαν ποτέ να ασκήσουν πλήρη και αποφασιστικό έλεγχο και ουσιαστικά εγκατέλειψαν την ρύθμιση είτε σε ιδιωτικά ινστιτούτα, όπως η μικρή ομάδα στην Καλιφόρνια που αποφασίζει για τις καταλήξεις .gov, .com ή .gr, είτε σε υπερεθνικές εθελοντικές συνάξεις, όπως η διαδικασία του Πεκίνου στο πλαίσιο του ΟΗΕ.
Η ένταση ανάμεσα στις νεωτεριστικές εξελίξεις της τεχνολογίας (innovation), που δημιουργούνται ιδίως στις Ηνωμένες Πολιτείες, και την μόνη συνειδητή προσπάθεια ελέγχου και ρύθμισης σε διεθνές επίπεδο (regulation), που επιχειρείται ιδίως στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εξηγεί γιατί ο Ελον Μασκ ασχολείται με τις κυβερνήσεις της Γερμανίας ή της Βρετανίας και χαμογελά στην Ιταλίδα πρωθυπουργό.
Μη έχοντας αντίληψη του πώς λειτουργεί η Ένωση, ενστικτωδώς πηγαίνει στους κρατικούς δρώντες, πίσω από το εταιρικό πέπλο, και επιδιώκει να κλείσει μια προσωπική συμφωνία πέρα και πάνω από τα συμφέροντα της κοινότητας.
Η πρόκληση
Αυτή, σε τελική ανάλυση, είναι η πρόκληση της νέας εποχής: Θα επικρατήσει η εγωιστική προσέγγιση του κράτους, του δυνατού κράτους χωρίς τις εγγυήσεις της διεθνούς έννομης τάξης και τους περιορισμούς του διεθνούς δικαίου, ή θα επιζήσει η συνολική αίσθηση κοινού συμφέροντος της διεθνούς κοινότητας; Λίγοι εναντίον πολλών, ελάχιστοι προνομιούχοι έναντι της μεγάλης μάζας, ένα ερώτημα παλιό όσο και ο κόσμος, ένα αίτημα σημαντικό όσο η δημοκρατία.
*Η Μαρία Γαβουνέλη είναι καθηγήτρια διεθνούς δικαίου στη Νομική Σχολή του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Γενική Διευθύντρια του ΕΛΙΑΜΕΠ
Ακολουθήστε το in.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις