Ο Νεφί εξ Ανατολών: όταν η σάτιρα φέρνει τον θάνατο

Από τη μια, είναι η αντίθεση ανάμεσα στο υψηλό ποιητικό ύφος και τη βλάσφημη, κοπρολογική γλώσσα των στίχων. Και από την άλλη, ο ρυθμός που έχει καταφέρει να δώσει ο μεταφραστής Δημήτρης Χουλιαράκης σε έναν ακόμη σταθμό της προσωπικής «μαθητείας» του στην οθωμανική και τουρκική λογοτεχνία. Γι’ αυτούς τους δύο βασικούς λόγους αποκαλύπτονται στον αναγνώστη οι «Σαΐτες της οργής» του Νεφί -καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Ομέρ Ερζουρουμλού-, η συλλογή σκωπτικών στίχων του, δηλαδή, η οποία κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροδακιό.

Ο Νεφί, που γεννήθηκε το 1572 στις ανατολικές εσχατιές της οθωμανικής αυτοκρατορίας, όπως διαβάζουμε στα βιογραφικά στοιχεία που επιμελήθηκε ο Χουλιαράκης, μιλάει άπταιστα τη λόγια περσική, φτάνει πολύ κοντά στον σουλτάνο Μουράτ τον Δ’ (κυβ. 1612 – 1640) και δεν χαρίζεται πουθενά σε αυτά τα δείγματα σαρκαστικού, ανίερου και γκροτέσκου λόγου. Ίσως επειδή ο περίγυρος στον οποίο επιτίθεται -από το σινάφι του μέχρι τους κρατικούς αξιωματούχους- είναι εξίσου γκροτέσκος περιμένοντας πάντα έναν γελωτοποιό για να τον ξεσκεπάσει. Ιδού ένα από τα «θύματα»:

Ε, Φιρσατί! Ένας κακομοίρης ήσουν, ένας ψωριάρης, ένας παρακατιανός

και να που τώρα, χάρη στις κοροϊδίες μου, έχεις γίνει ξακουστός

καθότι σ’ είπα πεζεβέγκη, εσύ προσβλήθηκες και μου ‘γινες εχθρός

αλλ’ η πεζεβεγκιά είναι για σε της ύπαρξής σου ο σκοπός

Δεκαεφτά σατιρικά τετράστιχα απευθύνει ο Νεφί στον Φιρσατί, «για τον οποίο δε γνωρίζουμε απολύτως τίποτε», όπως γράφει ο Δ. Χουλιαράκης στο αντίστοιχο σημείωμα, ένα από τα δεκάδες με τα οποία εισάγει τους αναγνώστες στο «εργαστήριο» του ποιητή φωτίζοντας κάθε φορά τις συνθήκες υπό τις οποίες γράφτηκαν τα σκώμματα (αλλιώς, ομολογουμένως, θα ήταν δύσκολη η πρόσληψή τους). «Είναι σαν ετούτο το πρόσωπο να μην υπήρξε ποτέ και, όπως όλα δείχνουν, κατάφερε να κερδίσει μια θέση στο πάνθεο της λογοτεχνίας, χάρη στο σκωπτικό δαιμόνιο εκείνου».

Κι αν ο άγνωστος ομότεχνός του υφίσταται τη γλωσσοφαγιά του Νεφί, ο οποίος δεν φείδεται λιβέλων όταν πρόκειται για το ποιητικό σινάφι, τις ίδιες σαΐτες έχει ακονίσει και για τον πατέρα του, ο οποίος κάποια στιγμή γίνεται αυλικός στον Χάνο της Κριμαίας, αναλαμβάνει τη διοίκηση της επαρχίας Μιντζιγκέρντ και αφήνει έκτοτε πίσω του μαύρη πέτρα και ένα ναρκισσιστικό τραύμα στον νεαρό Νεφί. Χρόνια μετά έρχεται το αντίτιμο:

Το παλιοτόμαρο ο μπαμπάς μου με παράτησε

απ’ όταν με τον Χαν στου σεφεριού τη στράτα βγήκε και περπάτησε

για να γυρέψει κάτι απ’ τους τρανούς δυο κασιντέ είχε αφήσει για καβάτζα […]

Συ αρκέσου σ’ ό,τι έχεις, ψωμοζήτης σαν τον κύρη σου να μην καταντήσεις

καν’ το σκατό σου παξιμάδι και διόλου τον Χαν μην τον σκοτίσεις

Τι είναι, αλήθεια, εκείνο που μεταστρέφει τη διάθεση του Νεφί απέναντι στους πρώην προστάτες του, στην εξουσία και στους ομοτέχνους του αφήνοντας να ξεχυθεί η οργή του; «Σίγουρα η πικρία, η αγανάκτηση για τον εμπαιγμό που υπέστη, η συνειδητοποίηση πως εξαπατήθηκε, πως ντροπιάστηκε, πως εξευτελίστηκε, πως η αξιοπρέπειά του στραπατσαρίστηκε, κουρελιάστηκε και ποδοπατήθηκε από εκείνους που είχε με τη μαεστρία του παινέψει» σημειώνει ο Δ.Χουλιαράκης. Σε κάθε περίπτωση, σημείο καμπής στη ζωή του και αρχή του τέλους θα σταθεί η προστριβή με τον Μπαϊράμ Πασά, αλλά κυρίως η σταδιακή μεταστροφή του Μουράτ από τον θαυμασμό στην απαρέσκεια και την καχυποψία. Ο βλάσφημος απομακρύνεται και στέλνεται στην Αδριανούπολη ως επιστάτης στο βακούφι του τεμένους Μουράντιε, προς σωφρονισμό. Η διαδικασία της αποκατάστασης δεν προχωρά, ωστόσο, και ο Μουράτ συμφωνεί κάποια στιγμή να θανατωθεί ο Νεφί.

Όπως είναι φυσικό, η πρόσληψη της ποίησής του έχει περάσει από διαφορετικές φάσεις στο εσωτερικό της Τουρκίας, αλλά και από ξένους μελετητές. Ο πρόδρομος του οριενταλισμού Γιόζεφ φον Χάμμερ – Πούργκσταλ χαρακτηρίζει το 1837 τη συλλογή «συνονθύλευμα λίβελων και ρυπαρογραφιών». Ο Ελάιας Τζον Γουίλκινσον στο μνημειώδες έργο του «A history of Ottoman poetry» (1904) σημειώνει: «Τα ποιήματα αυτά ξεστρατίζουν απ’ τη σάτιρα… και δεν αποτελούν τίποτε περισσότερο από μια χούφτα άνοστων και χυδαίων προσβολών που εξακοντίζει στον οποιονδήποτε». Και στην Τουρκία, παρότι αναγνωριζόταν η τεχνική των σκωμμάτων, η επιθετικότητα των στίχων του Νεφί δεν επέτρεπε για μεγάλο διάστημα να χαρακτηριστούν «πρότυπο υλικό στη σφαίρα της καλλιεπούς γραμματείας», κατά τη  διατύπωση του στοχαστή Ναμίκ Κεμάλ, την οποία αναδεικνύει ο μεταφραστής.