Αντόνιο Γκράμσι: Ο τυφεκιοφόρος της εργατικής τάξης

Ο Γκράμσι θα μπορούσε να θεωρηθεί ο μέγας άγνωστος της ευρωπαϊκής αριστεράς. Μόλις τώρα αρχίζει να ξεθάβεται απ’ τις στάχτες, κυριολεκτικά, του νεκροταφείου των Άγγλων στη Ρώμη, όπου η τέφρα του έχει εναποτεθεί.

Γιος Σαρδηνίων, όφειλε την αρρωστιάρικη φύση του σε πτώση απ’ την αγκαλιά της νόνας. Μεγαλωμένος έτσι με αίσθημα σωματικής μειονεξίας, κατάφερε με τη δύναμη του πνεύματος να το ξεπεράσει. Αν ήταν καλλιτέχνης, θα είχε γίνει, ίσως, ο σημαντικότερος ποιητής της Ιταλίας. Σαν σκέψη όμως που ωρίμαζε διαφορετικά, έγινε μαζί ο Λένιν, ο Μάο κι ο Τρότσκυ της ευρωπαϊκής μαρξιστικής κουλτούρας — όλοι οι Μεγάλοι, κοντολογής, του αιώνα μας, όλοι πλην ενός: του Στάλιν.

Πού οφείλεται όμως η σιωπή γύρω απ’ τον Γκράμσι όλα αυτά τα χρόνια; Τι συνέβη και δεν άνθισε παρά μόνο πρόσφατα;

Απλοποιήσεις δεν χωρούν όπου τα πράγματα από τη φύση τους είναι περίπλοκα. Κι η περιπλοκή εν μέρει πρέπει να αναζητηθεί στα δέκα τελευταία χρόνια της ζωής του 1926-1937 (γεννήθηκε το 1891) που τα έζησε από φυλακή σε φυλακή (Φόρμια, Ρώμη, Τσιβιταβέκια), άρρωστος, φυματικός, σε νευρική κρίση, ξεκομμένος απ’ τον κόσμο, απληροφόρητος, με μόνη επαφή έναν καθηγητή της οικονομίας —τον Σράφα— και μερικούς συντρόφους, που φτάσαν μέχρι και να τον κατηγορήσουν για αντικομμουνιστή και φραξιονιστή —γνωστή τακτική— επειδή, αυτό είναι αποδεδειγμένο, ο Γκράμσι είχε μυριστεί, πίσω απ’ της φυλακής τα σίδερα, όλη την πλεκτάνη του σταλινισμού, σε ανύποπτο χρόνο, όταν οι ελεύθεροι σύντροφοι, στη Γαλλία κι αλλού, εφησύχαζαν με τις σταλινικές δίκες.

Ο Μουσολίνι, θαυμαστής του και σαδιστής (ο Γκράμσι υπήρξε μέλος των «φάσι» το 1914, πριν γίνουν οι φασίστες, φυσικά, αυτό που έγιναν, όταν ήταν ακόμα σαν αναρχοσοσιαλιστές), πρώτος έπαιρνε γνώση των γραφτών του Γκράμσι, όπως άφηναν τη φυλακή για να ακολουθήσουν τους δρόμους που προαναφέραμε: Μόσχα – Κόμμα – Καίμπριτζ.

Χαρακτηριστική είναι εξάλλου η αγόρευση του εισαγγελέα προς το φασιστικό δικαστήριο: «Κύριοι ένορκοι, αυτό το μυαλό (εννοούσε του Γκράμσι) πρέπει να μη λειτουργήσει επί είκοσι χρόνια».

Έπεσε έξω μόνο μια δεκαετία. Γιατί ο Γκράμσι στο μεταξύ πρόλαβε να πεθάνει. Αλλά και να λειτουργήσει εξωφρενικά πολύ, στα δέκα χρόνια που έζησε έγκλειστος στα κάτεργα του Ντούτσε.

Τι κάνει λοιπόν αυτή τη λειτουργία του αμετάδοτη; Ή μάλλον τι την έκανε μέχρι τώρα που ο εκδοτικός οίκος «Γκαλιμάρ» έχει αναλάβει κ’ έχει αρχίσει να εκδίδει κατά χρονολογική σειρά όλα του τα ενυπόγραφα και μη κείμενα;

Η διάσταση είναι πολύ βαθιά και πάει πολύ μακριά: τα χειρόγραφα που άφησε ο μακαρίτης σε τετράδια εκδόθηκαν απ’ το Κόμμα και το Ινστιτούτο Γκράμσι, που τα οικειοποιήθηκε όχι βάσει της χρονολογικής σειράς, αλλά της ειδολογικής. Δηλαδή οργανώθηκαν, αυθαίρετα, κατά θέματα εξεταζόμενα: ο Νέος Πρίγκηπας (δηλαδή το Κόμμα), η Νότιος Ιταλία, Οι διανοούμενοι κ.λπ.

Πράγμα που έδινε μεν το εύρος του στοχαστή Γκράμσι, αλλά διόλου του ερευνητή, μια που κάθε δρόμος, όπως είπε κι ο Θασίτης (σ.σ. ο Πάνος Θασίτης, 1923-2008, ήταν ποιητής, δοκιμιογράφος και κριτικός λογοτεχνίας) κάνοντας στίχο μια βαθιά, ανθρώπινη αλήθεια, γεννιέται με το βήμα.

Κι όταν λέμε βήμα, εννοούμε ακόμα και την αμφιταλάντευση, και το πέλμα που δεν πατάει, λόγω λαφράδας, με όλο το βάρος του στην καρποφόρα γη. Δακτυλικά αποτυπώματα λειψά, του γίγαντος που πέρασε και δεν μας άφησε παρά τ’ αχνάρια του περάσματός του.

Από την άποψη αυτή γεννιέται στα μάτια μας ένας άλλος Γκράμσι, με την καινούργια πια έκδοση, τη χρονολογική, όπου τα κείμενα τυπώνονται με τη σειρά που γραφτήκαν, χωρίς επέμβαση σκοπιμοτήτων ή επιλογή, που έγινε αναγκαστικά στην κατ’ είδος ταξινόμηση. Έχουμε έτσι για πρώτη φορά δημοσιευμένο σε βιβλίο το περίφημο κείμενο του Γκράμσι για την επανάσταση του Οκτώβρη που έγινε ενάντια στο «Κεφάλαιο» του Μαρξ (τόμος πρώτος των «Απάντων», 1914-1921, σε γαλλική μετάφραση) ή το άλλο κείμενο για τους δυο καπιταλισμούς, τον καλό και τον κακό (τόμος δεύτερος, 1921-1922, της ίδιας σειράς, που αποτελεί βασικά και παγκόσμια πρώτη έκδοση των σωστών «Απάντων»).

Πηγή: Περιοδικό «Αντί», 21.2.1976

Στο σημερινό σημείωμα, άλλο δεν θελήσαμε παρά να επισημάνουμε το «έργο της ζωής του που βγήκε όλο δίχως καμιά πλάνη», σαν θεώρημα όπου πρέπει να συνεννοηθούμε: είναι επιδεκτικό το έργο του Γκράμσι σε κάθε λογής ερμηνεία. Ακόμα και σε παρερμηνεία, όπως αυτή της Ματσόκι, που θεωρεί τον Γκράμσι πρόγονο του Μάο ή της «κουλτουραλιστικής επανάστασης» στη Λαϊκή Κίνα, των χρόνων 1966-1969.

Ένας μεγάλος διανοητής και μαχητής, όπως ο Γκάμσι, κόβεται σε πολλά μέτρα, γιατί υπάρχει ύφασμα. Και «ρωτώντας για την ποιότητα» φτάνεις και σε άλλες παρεξηγήσεις. Ο Γκράμσι αγνοήθηκε απ΄όλες τις μαρξιστοφροϋδικές πρωτοπορίες, ίσως γιατί τα έργα του δεν ήταν προσιτά. Αν σήμερα αποκτά τόση επικαιρότητα, είναι γιατί η κρίση που προέβλεψε στις υπερδομές της εξουσίας, σήμερα αποτελεί μια γενικότερη πραγματικότητα […].

Από τους πρώτους δύο τόμους των έργων του που αναφέραμε, βγαίνει, σε παγκόσμια πρώτη —γιατί είναι η πρώτη τέτοια έκδοση της χρονολογικής οδού—, ο Γκράμσι ζεστός, αγωνιστικός, καθημερινός, που με τον θεωρητικό του οπλισμό ξεπερνάει αυτή την καθημερινότητα που σχολιάζει, όπως ακριβώς ένας εραστής που το πάθος του για μια συγκεκριμένη κοπέλα τον κάνει σύμβολο όλων των εραστών κάθε εποχής.

Βγαίνει, μ’ άλλα λόγια, ο αρθρογράφος της εφημερίδας του Τορίνο, ακριβώς το αντίθετο απ’ ό,τι μας τον έχουν παρουσιάσει μέχρι τότε οι κοινωνιολόγοι κι οι γκραμσιανοί μελετητές.

Οι κοινωνιολόγοι που καριερίζουν στα πανεπιστήμια τρώγοντας κρέας «Γκράμσι», ενώ ο Γκράμσι πολεμούσε στα εργοτάξια και στα εργοστάσια, μαχητής, καθημερινός, ανθρώπινος, ωραίος.

Οπότε διαπιστώνεται μια πρώτη αντίφαση: αυτήν που είχε τόσο πολεμήσει στη ζωή του ο ίδιος. Πάσχισε σ’ όλη του τη ζωή να συνταιριάσει, με τα αρχαία κλασικά πρότυπα, μετουσιωμένα μέσα απ’ τον επαναστατικό μαρξισμό, τη θεωρία με την πράξη.

Αποστεωμένο απ’ την πράξη, όπως μας τον παρουσιάζαν μέχρι τώρα οι θεωρητικολόγοι του μαρξισμού, φιλόσοφο δηλαδή που έγινε τέτοιος λόγω αναγκαστικής κλεισούρας, τον είχαν φέρει τρόπον τινά στα δικά τους τα μέτρα, δηλαδή των απομονωμένων, επειδή έκαναν επιλογή από το έργο του, το τμήμα εκείνο, το καθαρά θεωρητικό, που τους αφορούσε: τον ιστορικισμό, κοντολογής, την «ηγεμονία», τον ρόλο των διανοουμένων και τον Νότο της Ιταλίας.

Αν αφαιρέσουμε το τελευταίο, το πρόβλημα του υπανάπτυκτου Νότου, όλος ο υπόλοιπος Γκράμσι που ξέραμε μέχρι τώρα αποτελεί αποσωματοποιημένο διανοούμενο, στοχαστή μαρξιστή, που σα να μην πάλαιψε ποτέ για την ηγεμονία όχι πια της τάξης που καταργούσε το σύστημα των κεφαλαιοκρατών, αλλά για μια απλούστερη τελικά εκλογή, εργατοπατέρων και λαϊκής υποδομής.

Υπάρχει ο Γκράμσι της πάλης της καθημερινής. Ο Γκράμσι της Καισαριανής, ο Γκράμσι του Αιγάλεω. Οι θεωρητικοί καριερίστες, όπου γης, βδέλλες εδρών και εδράνων σε πανεπιστήμια, ποτέ δεν ασχολήθηκαν μ’ αυτόν τον Γκράμσι της καθημερινότητας. Γιατί ήταν ελεύθερος. Δρούσε κ’ ενεργούσε αυτοβούλως. Προτίμησαν να ασχοληθούν, κατά συντριπτική πλειοψηφία, με τον Γκράμσι των τετραδίων, δηλαδή της φυλακής.

«ΤΟ ΒΗΜΑ», 22.5.1977, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Πού πήγε όμως η πράξη;

Αν έμπαινε το ίδιο το ερώτημα στον Γκράμσι, πώς θα προτιμούσε να τελειώσει την πνευματική του υπόσταση, σαν ιδεολόγος του μαρξισμού ή σαν απλός μάχιμος στρατιώτης στις καμινάδες της Φίατ —ερώτημα διανοουμενίστικο και, γι’ αυτό, ύποπτο, κατ’ αρχήν—, δεν νομίζω ότι θα δίσταζε να επιλέξει το δεύτερο.

Κι ωστόσο, κληροδοτήθηκε ο πρώτος. Σωστά το λάθος βιβλίο της Ματσόκι λέει ότι «από μικρή τον έβλεπα σ’ όλα τα κομματικά συνέδρια σαν πρόσωπο μόνο, αναρτημένη εικόνα στον τοίχο και της τελευταίας κομματικής αίθουσας. Μόλις διαπίστωσα πως είχε πόδια, χέρια και κορμό, μόλις δηλαδή τον είδα σε μια φωτογραφία όχι μόνο κεφάλι, αλλά άνθρωπο ολόκληρο, πανικοβλήθηκα, ξενίστηκα με το φαινόμενο». Άρα, ο Γκράμσι είχε και μιαν ανθρώπινη πλευρά. Που σα γυναίκα ευαίσθητη βέβαια η ίδια βάλθηκε να την εξιχνιάσει.

Αλλά το πρόβλημα δεν είναι εκεί. Είναι, και το ξαναλέω, η αποσωματοποίηση του αγωνιστή. Η προώθηση του θεωρητικού. Με τους δύο τόμους, λοιπόν, τους πρώτους των «Απάντων» του, έχουμε μια, όπως θα τη λέγαμε, επιστροφή στις ρίζες.

Στον Γκράμσι όχι όπως τον έκαναν οι θεωρητικοί της Μογγολίας, αλλά στον Γκράμσι όπως φτιάχνονταν, καθημερινά κ’ ερήμην του, εν ονόματι της Ιστορίας.

Έτσι, ο Γκράμσι αγωνιστής φυσικό είναι να ξενίσει τους θεωρητικούς. Γιατί η όποια θεωρία του βγήκε μέσα από μια συγκεκριμένη επαναστατική πράξη. Ενώ η μόνη πράξη των θεωρητικών της επανάστασης είναι η μελέτη κ’ η εντρύφηση σε κείμενα γνησίων επαναστατών.

Πράξη από πράξη όμως έχει διαφορά τεράστια. Όπως κ’ η παράσταση της αναπαράστασης. Σε μια εποχή όπου, όπως πολύ σωστά το θίγει πρώτος ο Ρεζίς Ντεμπραί, οι θέσεις για τις διαλέξεις του Λακάν έχουν προπωληθεί από μήνες ή η αίθουσα για τις αναλύσεις του Αλτουσέρ δεν χωρεί άλλους ακροατές, σε μια εποχή λοιπόν παραστάσεων της αναπαράστασης, ο πρώτος Γκράμσι, αυτός ο τυφεκιοφόρος της εργατικής τάξης, με την ευαισθησία του ακονισμένη στο έπακρο, σαν καμινάδα ευαισθητοποιημένη στο ακόνισμα του καιρού, χαλάει την ήδη πλασμένη εικόνα του.

Γιατί, αυτό δεν πρέπει να ξεχνούμε, ο Γκράμσι ήταν μια μορφή που πάλευε για το καθημερινό σαν όλους τους συνειδητούς επαναστάτες. Αν το ξεπέρασε, ήταν γιατί το μυαλό του συνελάμβανε σύμβολα, αναγωγές των φαινομένων σε διαχρονικούς άξονες.

Καλοί οι άξονες. Όμως ας μην ξεχνούμε και τον άνθρωπο που δεν προέβλεψε το μύθο του, πριν τη φυλάκισή του…

*Κείμενο του Βασίλη Βασιλικού, που έφερε τον τίτλο «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον Γκράμσι» και είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Αντί» το 1976 (τεύχος 39, 21 Φεβρουαρίου 1976).

Ο Βασίλης Βασιλικός

Ο ιταλός στοχαστής και πολιτικός Αντόνιο Γκράμσι γεννήθηκε στη Σαρδηνία στις 22 Ιανουαρίου 1891 και απεβίωσε στη Ρώμη στις 27 Απριλίου 1937.