Δευτέρα 17 Φεβρουαρίου 2025
weather-icon 11o
Μπόρις Πάστερνακ: Κατάφαση στην ελπίδα και στη ζωή

Μπόρις Πάστερνακ: Κατάφαση στην ελπίδα και στη ζωή

Ο πόθος για τη φυσική γαλήνη

[…]

Σταχυολογήσαμε μέχρις εδώ αρκετές εκφράσεις του Πάστερνακ περί τέχνης από το μυθιστόρημά του «Δόκτωρ Ζιβάγκο». Όμως το περί τέχνης μανιφέστο του Πάστερνακ περιέχεται στο πεζογράφημά του «Γράμματα από την Τούλα». Στις 10 Απριλίου 1911 ένας νεαρός ποιητής συνοδεύει την ερωμένη του από τη Μόσχα μέχρι την Τούλα, και εκεί στο σταθμό πρέπει να αναμένει το τραίνο για την επιστροφή του στη Μόσχα. Εκείνη τη νύχτα της αναμονής ο ποιητής στο σταθμό γράφει προς την ερωμένη του πέντε γράμματα· στα δύο πρώτα μιλάει για την οδύνη του χωρισμού τους, την οξύτητα της οποίας ζητάει να μετριάσει με το γράψιμο στίχων. Αλλά μάταια! Προκαλεί τη λήθη μ’ έναν περίπατο μέσα στη νύχτα της πόλης, από όπου επιστρέφοντας βρίσκει στην αίθουσα αναμονής του σταθμού μιαν ομάδα ηθοποιών του κινηματογράφου, οι οποίοι εκείνη τη μέρα είχαν γυρίσει στην Τούλα σκηνές για ένα έργο. Αισθάνεται αηδία για όλους αυτούς τους φαντασμένους ψευτοκαλλιτέχνες, γι’ αυτό το «είδος των κακών μποέμ», και αγανακτεί όταν ένας απ’ αυτούς τον αποκαλεί «συνάδελφο». Ο ποιητής αισθάνεται ότι αυτό που τον ξεχωρίζει από όλους εκείνους τους ψευτοκαλλιτέχνες είναι ότι αυτός έλκεται από το «πεδίον συνειδήσεως» του Λ. Τολστόι, αφού άλλωστε βρίσκεται κοντά στο σπίτι και στον τάφο του μεγάλου δημιουργού. Επιστρέφοντας στη Μόσχα ένα μόνο τον απασχολεί: «Πώς θα μπορούσε να βρεθεί στο σωστό δρόμο». Λησμόνησε γιατί είχε ταξιδέψει στην Τούλα, λησμόνησε ποιον είχε συνοδέψει, λησμόνησε σε ποιον είχε γράψει. Είχε μόνο την ελπίδα πως όλα θα αρχίσουν εκ νέου, αν σταματούσε να αφουγκράζεται τον εαυτό του κι αν μέσα στην ψυχή του έμπαινε η τέλεια φυσική γαλήνη, «όχι του Ίψεν, αλλά ακουστική».


Στο δεύτερο γράμμα κάνει λόγο για έναν παλιό ηθοποιό, ο οποίος εκείνη τη νύχτα στο σταθμό της Τούλας δοκιμάζει ένα «εντελώς σπάνιο βίωμα». Έχει απογοητευθεί ότι από τους ψευτοκαλλιτέχνες ηθοποιούς θα «ακούσει τραγικό λόγο», αλλά παίρνει αφορμή από το κρυφομίλημα δυο ερωτευμένων νέων, καθώς ο ψίθυρος έρχεται από μακριά και του ερεθίζει την ακοή· έτσι κι αυτός αρχίζει να «παίζει» ακριβώς εκείνη τη στιγμή που ο ποιητής αηδίασε από το «συνάδελφε» του ψευτοηθοποιού. Ο γερο-ηθοποιός μεταμορφώνεται σε ένα σκηνικό ήρωα και παίζει ρόλο, που τον είχε παίξει πριν από 25 χρόνια· παίζει τόσο τέλεια, ώστε συγκλονίζεται ωσάν να ακούει ή να βλέπει το σύντροφο της νεότητάς του. Μόνο όταν τα δάκρυα του συγκλονισμού στεγνώνουν, τότε σβήνει και η εικόνα του παρελθόντος, και ο ηθοποιός ξαναμεταμορφώνεται σε γέροντα. Και ο Πάστερνακ σημειώνει: «Κι αυτός, όπως κι ο ποιητής, είχε ποθήσει τη φυσική γαλήνη. Αλλά την είχε βρει μόνο μέσα στη διήγησή του, αφού με τα χείλη του είχε εκφράσει μια άλλη».


Το θέμα της διήγησης αυτής είναι το ερώτημα για την ορθή και για τη λαθεμένη τέχνη. Λαθεμένη, αναίσχυντη και ψεύτικη είναι η τέχνη που προβάλλεται ως αυταπόδεικτο μεγαλείο δήθεν μεγαλοφυούς δημιουργού. Αναίσχυντη είναι η τέχνη που εκτίθεται ως αυτοβιογραφία του καλλιτέχνη. Ψεύτικη είναι η τέχνη που λειτουργεί ως υποκατάστατο θρησκευτικής λατρείας, ως μεγαλυνάριο (σ.σ. δοξαστικό τροπάριο, ύμνος) του καλλιτέχνη, αλλά και ως εκτελεστικό απόσπασμα για μικροαστούς, σχολαστικούς και στενοκέφαλους Φιλισταίους (σ.σ. μετωνυμικώς, άνθρωποι ακαλλιέργητοι). Τέτοια θεωρεί ο Πάστερνακ την τέχνη του Μαγιακόφσκυ κι ας μην την ονομάζει.

Αντίθετα, η γνήσια τέχνη αρχίζει όταν ο ποιητής «παύει να ακούει τον εαυτό του και αφήνει να εισέρχεται στην ψυχή του η φυσική γαλήνη». Σ’ αυτή τη γαλήνη ο «άλλος» και τα «πράγματα» μπορούν να ακουσθούν από τον καλλιτέχνη στην ουσία τους και να μορφοποιηθούν σε έργα καθοριστικά.


Ένα άλλο έργο που συμπληρώνει την περί τέχνης φιλοσοφική θεωρία του Πάστερνακ είναι ο ποιητικός του κύκλος που φέρει τον τίτλο «Η αδερφή μου η ζωή». Στα ποιήματα αυτά η τέχνη μια δικαίωση λαβαίνει: την κατάφαση στην ελπίδα και στη ζωή. Η γλώσσα των ποιημάτων και όχι κάποια θεϊκή ή δαιμονική φωνή είναι η δύναμη, που κυριεύει τον ποιητή και τον αξιώνει να δημιουργήσει. Ούτε η έμπνευση ούτε η διαίσθηση, αλλά η γλώσσα προσφέρει στον ποιητή την ευκαιρία για μια πνευματική θέαση, για τη «διανοητική εποπτεία», όπως ονόμασε την κατάσταση αυτή ο Σέλλινγκ (σ.σ. Φρειδερίκος Σέλλινγκ, γερμανός φιλόσοφος, εκ των κορυφαίων εκπροσώπων του γερμανικού ιδεαλισμού, 1775-1854). Με τη γλώσσα ο ποιητής βυθίζεται μέσα στις ποικίλες εκδηλώσεις της πραγματικότητας, στην οποία ανήκουν και τα όνειρα και η φαντασία, για να βιώσει και να αποδώσει την ποιότητα του κόσμου με δικό του τρόπο. Μόνον όταν με τη γλώσσα καθάρει ο ποιητής τα αισθήματά του και ρυθμοποιήσει τα βιώματά του, τότε μόνο μπορεί να λειτουργήσει η διαίσθηση. Αλλά η διαίσθηση προϋποθέτει στέρεα γνώση της ποιητικής τεχνικής, δεξιοσύνη για γλωσσική εφευρετικότητα και εποπτική-συνθετική μέθοδο για τη μορφοποίηση των σχημάτων.

*Απόσπασμα από κείμενο του σημαντικού λογίου, φιλοσοφημένου παιδαγωγού και αξιόλογου συγγραφέα Δημοσθένη Γεωργοβασίλη, που έφερε τον τίτλο «Η φιλοσοφία ως παιδαγωγός της επιστήμης και της τέχνης – Η περίπτωση του Μπόρις Πάστερνακ» και είχε δημοσιευτεί στο επιστημονικό περιοδικό «Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση» (τόμ. 9, αρ. 27, 1992, σελ. 340-356).

Ο τιμηθείς με Νομπέλ Λογοτεχνίας (1958) ρώσος συγγραφέας Μπόρις Πάστερνακ γεννήθηκε στη Μόσχα στις 29 Ιανουαρίου (10 Φεβρουαρίου με το νέο ημερολόγιο) 1890 και απεβίωσε στο Περεντέλκινο (στην ευρύτερη περιοχή της Μόσχας) στις 30 Μαΐου 1960.

Μετά την απονομή του Νομπέλ Λογοτεχνίας ο Πάστερνακ εξοβελίστηκε από τη Σοβιετική Ομοσπονδία Συγγραφέων και στερήθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο τα προς το ζην.

Στις 29 Οκτωβρίου 1958, κατόπιν ασφυκτικών πιέσεων και απειλών, ο Πάστερνακ γνωστοποίησε τηλεγραφικώς στη Σουηδική Ακαδημία την άρνησή του να παραλάβει το Νομπέλ Λογοτεχνίας.

Ακολουθήστε το in.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις

in.gr | Ταυτότητα

Διαχειριστής - Διευθυντής: Λευτέρης Θ. Χαραλαμπόπουλος

Διευθύντρια Σύνταξης: Αργυρώ Τσατσούλη

Ιδιοκτησία - Δικαιούχος domain name: ALTER EGO MEDIA A.E.

Νόμιμος Εκπρόσωπος: Ιωάννης Βρέντζος

Έδρα - Γραφεία: Λεωφόρος Συγγρού αρ 340, Καλλιθέα, ΤΚ 17673

ΑΦΜ: 800745939, ΔΟΥ: ΦΑΕ ΠΕΙΡΑΙΑ

Ηλεκτρονική διεύθυνση Επικοινωνίας: in@alteregomedia.org, Τηλ. Επικοινωνίας: 2107547007

ΜΗΤ Αριθμός Πιστοποίησης Μ.Η.Τ.232442

Δευτέρα 17 Φεβρουαρίου 2025
Απόρρητο