Τατιάνα Γκρίτση – Μιλλιέξ: Το δίστρατο της καλλιτεχνικής και λογοτεχνικής Αθήνας

Μια ορθή γωνία. Ορφανίδης, Ζωναράς, Μπραζίλιαν. Ούτε εκατό βήματα το ένα κέντρο από το άλλο. Όλη η καλλιτεχνική και λογοτεχνική Αθήνα σ’ αυτό το δίστρατο κάθε μεσημέρι. Γύρω στις δύο σύναξη στη στροφή της οδού Σταδίου, στην μπακαλοταβέρνα του Απότσου με τις ρεκλάμες του 1920, την πιπεράτη ρετσίνα και το γέρικο γκαρσόνι που μιλάει με τα μικρά τους ονόματα στον Κοσμά Πολίτη ή τον Αυγέρη και χαριεντίζεται με τη Γαλάτεια Καζαντζάκη ή τη Λιλίκα Ιακωβίδου.

Λιακάδα και ανθισμένες μυγδαλιές μες στον Δεκέμβρη, σ’ όλα τα πεζοδρόμια τραπεζάκια του ήλιου, τα τραμ περνάνε ράθυμα πάνω στις ράγες της Πανεπιστημίου, τ’ αυτοκίνητα ακόμα λίγα στην Αθήνα, οι πεζοί διασταυρώνονται και σταματούν όπου τύχει για να μιλήσουν, δεν υπάρχουν ακόμα φώτα τροχαίας.

Κάποια στιγμή ένας άντρας με μαύρη μπέρτα κι άσπρη χαίτη περνάει τη διασταύρωση Βουκουρεστίου – Πανεπιστημίου, σηκώνει το ποιμενικό ραβδί του κι η κίνηση σταματάει για να διαβεί. Είναι ο Σικελιανός που κατευθύνεται στο βιβλιοπωλείο Αετός. Βγαίνει στην πόρτα να τον προϋπαντήσει ο Άγις Θέρος. Μέσα τον περιμένουν οι συνεργάτες των «Νεοελληνικών Γραμμάτων», ο Φωτιάδης (σ.σ. ο λογοτέχνης Δημήτρης Φωτιάδης, που διετέλεσε και διευθυντής της εβδομαδιαίας φιλολογικής, καλλιτεχνικής και επιστημονικής εφημερίδας), ο Λαμπρινός (σ.σ. ο συγγραφέας Γιώργης Λαμπρινός), ο Σπύρος Βασιλείου, ο Βρεττάκος, οι υπόλοιποι της συντροφιάς με επικεφαλής τον Θράσο Καστανάκη εξακολουθούν να πίνουν το ουζάκι τους στου Ορφανίδη. Ο Βάρναλης κι ο Βεάκης πειράζουν τη στρομπουλή νεαρή ηθοποιό που μόλις τους παρουσίασε ο Γιώργος Παππάς (σ.σ. ο διάσημος ηθοποιός) βγαίνοντας από τις πρόβες που κάνανε δίπλα στο θέατρό του, ενώ όρθιος ο Γανιάρης (σ.σ. ο Χρυσόστομος Γανιάρης, χιώτης ποιητής και εκδότης) τούς προτρέπει να τελειώσουν το ούζο τους γιατί οι άλλοι τους περιμένουν στο βιβλιοπωλείο. Ένα τελευταίο εβίβα, ένα ακόμα πείραγμα φιλικό και ξεκινούν. Στου Ζώναρς ο Κατσίμπαλης —ο ιδρυτής των «Νέων Γραμμάτων»— διαφωνεί φωναχτά με τον Αντρέα Καραντώνη για την ποίηση και συμφωνεί με τις πολιτικές του απόψεις, ενώ ο Καραγάτσης ράθυμος κι ωραίος σαν αρχάγγελος χλευάζει σατανικά ποίηση και πολιτική.

Εκεί δίπλα είναι και το Μπραζίλιαν, ένα μικρό, ελάχιστο μπαρ με θαυμάσιο καφέ, ο άλλος Λουμίδης που αντικατέστησε εκείνο το πατάρι της Σταδίου όπου γινόντουσαν τόσες και τόσες κρυφές συναντήσεις της Κατοχής. Εδώ συνωθούνται δίπλα σε μερικούς γνωστούς ένα πλήθος ανώνυμοι νέοι ακόμα, όμως σίγουροι πως εκείνοι θα πάρουν τη θέση αυτών που θα φεύγουν λίγο λίγο.

Τσαρούχης, Μόραλης, Χατζηκυριάκος, Ελένη Βακαλό με τις μακριές κοριτσίστικες κοτσίδες της, η Μαργαρίτα Λυμπεράκη με τα λυτά μαλλιά της, η Λύντια Στεφάνου με το χαρούμενο γέλιο της κι ένα πλήθος άλλοι που ακόμα δεν ξέραμε τα ονόματά τους.

Πηγή: Εκδόσεις Γαβριηλίδης/Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ)  

Τις μέρες εκείνες που ακολουθήσανε την απελευθέρωση της Ελλάδας κι είχε γεμίσει ελπίδες και όνειρα το έθνος, τις διαδεχτήκανε μέρες πένθους και απελπισίας. Γιομίσανε τα νησιά εξόριστους ποιητές, άδειασε η Ελλάδα από τα όμορφα νιάτα της, ξανάρχισε η καινούρια διασπορά.

Μπήκανε φώτα στην τροχαία, γέμισαν αυτοκίνητα οι δρόμοι, έσβησε η φωνή του Άγγελου Σικελιανού, άδειασε από τη γιγάντια σκιά του Βεάκη το παλκοσένικο, πρόσφυγας στα ξένα ο Καζαντζάκης, στο Μακρονήσι ο Ρίτσος κι ο Λουντέμης, ο Φωτιάδης στη σιωπή, κλειδωμένοι οι άλλοι.

Κι αρχίζει τότε η ποίηση της οδύνης, της πνιχτής κραυγής, της ποιητικής αντίστασης, της μόνης που διασχίζει το σκοτάδι σαν πύρινη βροχή από καρφίτσες και δόντια σκύλων πεινασμένων.

[…]

Εκεί στο Μπραζίλιαν —το στασίδι της όρθιας διανόησης καθώς το αποκαλέσανε χαρακτηριστικά, γιατί δεν υπάρχει ούτε μια καρέκλα να καθίσεις— έκανα τη γνωριμία του Σαχτούρη. Ένα ντερέκι ίσαμε κει πάνω, παχύς, πάντα με καπαρντίνα κι ένα μπερέ μπασκ (σ.σ. ο παραδοσιακός μπερές της γαλλικής πλευράς των Πυρηναίων), με στεντόρεια φωνή κι έκφραση λυπημένου αθεράπευτα παιδιού.

Πηγή: «Γράμματα και Τέχνες», αριθ. φύλλου 16, Απρίλιος 1983

Ήτανε γυρισμένος προς τον τοίχο τη στιγμή που του μίλησε ο Ελύτης για να μου τον παρουσιάσει.

— Α, ώστε εσείς είσαστε ο άνθρωπος με το πρόσωπο στον τοίχο («Με το πρόσωπο στον τοίχο» ήταν ο τίτλος της συλλογής του που είχε πριν λίγες μέρες κυκλοφορήσει).

Ο πολύ ευγενικός Σαχτούρης δεν πρόφτασε να πει το καθιερωμένο «χαίρω πολύ», τον είχα αιφνιδιάσει.

— Πού το ξέρετε το βιβλίο μου;

— Μα σας είδα με το πρόσωπο στον τοίχο, εξακολουθώ να τον πειράζω.

— Είπα κι εγώ πως μπορεί να υπάρχει κάποιος που ξέρει το βιβλίο μου.

— Δεν το ξέρω μόνο, το ’χω αγοράσει και τ’ αγαπώ.

— Μα αυτό είναι καταπληκτικό —φωνάζει— και τον ακούμε όλοι διασκεδασμένοι, τρέχω στου Ελευθερουδάκη να πάρω τα ποσοστά από το πρώτο βιβλίο που πουλήθηκε, ξέρετε από τα δύο πρώτα δεν πούλησα ούτε ένα. Να σας κεράσω τώρα έναν καφέ;

— Πάνε τα ποσοστά σου, του φωνάζει ο Γιώργος Λίκος (σ.σ. ολιγογράφος υπερρεαλιστής ποιητής, 1920-2000), που και αυτός δεν έχει πουλήσει κανένα του βιβλίο, ακόμα.

Πηγή: Περιοδικό «Διαβάζω»/Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ)  

Αλληλοπειράζονται στοργικά, όμως η πίκρα τους είναι αληθινή και βαθιά. Η Βακαλό, ο Φωκάς (σ.σ. ο Νίκος Φωκάς, βραβευμένος λογοτέχνης και μεταφραστής, 1927-2021), ο Σινόπουλος κι όλοι οι άλλοι, που θα λαμπρύνουν με το όνομά τους την ποίηση της Ελλάδας, βγάζουν με το υστέρημά τους μια μικρή ποιητική συλλογή, τη φέρνουν στο Μπραζίλιαν και τη μοιράζουν στους φίλους. Οι άλλοι… Οι άλλοι, δηλαδή η επίσημη κριτική, όχι μόνο δεν υποπτεύεται την ποιότητα των νέων αυτών ποιητών αλλά και πολλές φορές την αρνείται ή και την περιπαίζει. Χαρακτηριστικό ήταν στα 1952 ένα άρθρο της Άλκης Θρύλου που το είχε τιτλοφορήσει «Το πορτοκαλί έντερο», χλευάζοντας όλη αυτή την ποίηση της πρωτοπορίας που είχε τη ρίζα της στο σουρεαλισμό, και την έμπνευσή της στο πικρό βίωμα μιας εικοσαετίας επαναστάσεων, βίας και πολέμων. Κατά καιρούς, ο Φτέρης, ο Χάρης, ο Χατζίνης την κατακεραυνώνουν, ακόμα και ο Δημαράς, στα 1958, γράφει πως τούτη η ποίηση είναι γεμάτη στόμφο, και ο στόμφος εμπεριέχει την αφιλοκαλία (σ.σ. ακαλαισθησία).

Σε λιγότερο από έξι χρόνια όμως πολλοί από τους επικριτές της θα κάνουν στροφή και θα τους βρούμε πια σαν μέλη της Επιτροπής Κρατικών Βραβείων να βραβεύουν ποιητικά έργα σαν του Σαχτούρη, του Παπαδίτσα (σ.σ. ο ποιητής Δημήτρης Παπαδίτσας, 1922-1987) και του Σινόπουλου.

*Απόσπασμα από κείμενο της συγγραφέως Τατιάνας Γκρίτση – Μιλλιέξ, που είχε διαβαστεί στο ραδιόφωνο το 1967 (μετά την επιβολή της δικτατορίας), στο πλαίσιο μιας σειράς εκπομπών του ΡΙΚ (Ραδιοφωνικού Ιδρύματος Κύπρου) που είχαν ως θέμα τους την ποίηση στην Ελλάδα. Η πηγή από την οποία αντλήσαμε το απόσπασμα είναι η μηνιαία επιθεώρηση τέχνης, κριτικής και κοινωνικού προβληματισμού «Γράμματα και Τέχνες» (αριθ. φύλλου 16, Απρίλιος 1983, αφιέρωμα στον Μίλτο Σαχτούρη).

Η συγγραφέας Τατιάνα Γκρίτση – Μιλλιέξ γεννήθηκε στην Αθήνα το 1920.

Το 1939 παντρεύτηκε το γάλλο λόγιο, συγγραφέα και φιλέλληνα Ροζέ Μιλλιέξ (Roger Milliex, 1913-2006), δάσκαλό της στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, τον οποίον ακολούθησε σε όλες τις υπηρεσιακές μετακινήσεις του και με τον οποίον απέκτησε δύο παιδιά.

Επί Κατοχής η Μιλλιέξ στρατεύτηκε στο ΕΑΜ και εργάστηκε εθελοντικά στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό.

Πηγή: Περιοδικό «Διαβάζω»/Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών (ΙΙΕ/ΕΙΕ)  

Από το 1945 έως το 1975 έζησε μαζί με το σύζυγό της στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Γαλλία, Κύπρος, Ιταλία).

Η Μιλλιέξ εργάστηκε κατά καιρούς ως δημοσιογράφος και κριτικός, ενώ απέσπασε αξιόλογες διακρίσεις (κρατικά βραβεία, βραβείο των «Δώδεκα», βραβείο Ακαδημίας Αθηνών) για το συγγραφικό της έργο (πρωτογενή κείμενα και μεταφράσεις), το οποίο είχε ξεκινήσει επισήμως το 1945 (τότε είχε πρωτοεμφανιστεί με δύο διηγήματα).

Η Τατιάνα Γκρίτση – Μιλλιέξ απεβίωσε στις 13 Φεβρουαρίου 2005.

Η κεντρική φωτογραφία του παρόντος άρθρου προέρχεται από το αρχείο Πανίκου και Έλλης Παιονίδου (Βιβλιοθήκη και Υπηρεσία Πληροφόρησης Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου).