Κώστας Βάρναλης: Σατιριστής στην τέχνη, διονυσιακός στη ζωή

Στις 14 Φεβρουαρίου 1884 (κατά την επικρατέστερη τουλάχιστον εκδοχή) γεννήθηκε στον Πύργο της Ανατολικής Ρωμυλίας (νυν Μπουργκάς της Βουλγαρίας) ο σπουδαίος λογοτέχνης Κώστας Βάρναλης.

Αφού αποφοίτησε από τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία της Φιλιππούπολης, ο Βάρναλης σπούδασε φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας και προσχώρησε ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια στο κίνημα του δημοτικισμού.

Στα γράμματα πρωτοεμφανίστηκε τον Αύγουστο του 1904, στην πολιτικοκοινωνική και φιλολογική εφημερίδα «Ο Νουμάς», ενώ η πρώτη ποιητική συλλογή του («Κηρήθρες») δημοσιεύτηκε το 1905.

Ο Βάρναλης και η Δώρα Μοάτσου στις Βερσαλλίες το 1919

Ο Βάρναλης εργάστηκε ως καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση και ως δημοσιογράφος.

Οι σπουδές του ως υποτρόφου στο Παρίσι, στα πεδία της φιλοσοφίας, της φιλολογίας και της κοινωνιολογίας, καθώς και η εκεί στενή επαφή του με το χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνό, στάθηκαν καθοριστικές για τη μύησή του στη μαρξιστική ιδεολογία και στο διαλεκτικό υλισμό.

Ο Βάρναλης στο Παρίσι

Αφού προηγήθηκε, το 1919, η δημοσίευση του ποιήματος «Προσκυνητής», που ήταν αφιερωμένο στον αποκαλούμενο πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, Νικόλαο Γ. Πολίτη, ακολούθησαν δύο σπουδαία δημιουργήματα του Βάρναλη, εξόχως δηλωτικά του λογοτεχνικού διαμετρήματός του: «Το φως που καίει» (1922) και «Σκλάβοι πολιορκημένοι» (1927).

Το 1929 ο Βάρναλης νυμφεύτηκε την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου.

Ο Βάρναλης στην Ακρόπολη

Ξεχωριστή θέση στο συνολικό έργο του Βάρναλη κατέχουν το δοκίμιο «Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική» (1925) και τα πεζά «Η αληθινή απολογία του Σωκράτη» (1932), «Το ημερολόγιο της Πηνελόπης» (1946).

Τη λογοτεχνική δημιουργία του Βάρναλη διακρίνουν η δεκτικότητα απέναντι σε νέες ιδέες και η συνύπαρξη αντιθετικών στοιχείων, τα πολιτικά και κοινωνικά θέματα, τα αντιπολεμικά και επαναστατικά μηνύματα.

Ο Βάρναλης στα τέλη της δεκαετίας του ’40

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Βάρναλης, κομμουνιστής συνεπής προς τις αρχές του και με ενεργό συμμετοχή στους αγώνες της εργατικής τάξης, εξορίστηκε το 1935 στη Μυτιλήνη και στον Άγιο Ευστράτιο, τιμήθηκε δε με το Διεθνές Βραβείο Ειρήνης Λένιν (1959).

Μαζί με τον Ηλιά Έρενμπουργκ, στην Αθήνα, το 1957

Ο Κώστας Βάρναλης απεβίωσε στην Αθήνα στις 16 Δεκεμβρίου 1974.

Η αναμφίβολα πληθωρική και ιδιόμορφη προσωπικότητα του Βάρναλη είχε αποτυπωθεί με αυθεντικότητα σε ένα κείμενο του Τάσου Βουρνά, πολυγραφότατου συγγραφέα και αξιομνημόνευτου μελετητή της νεοελληνικής ιστορίας, ενός ανθρώπου που τον γνώριζε πραγματικά.

Ο Τάσος Βουρνάς

Το γραπτό του Βουρνά, που έφερε τον τίτλο «Ο Βάκχος της ελληνικής ποίησης», είχε δημοσιευτεί στον «Ταχυδρόμο» της 8ης Ιανουαρίου 1981.

«ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ», 8.1.1981, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»

Εκεί διαβάζουμε, μεταξύ πολλών άλλων, τα εξής:

Αν ο Παπαδιαμάντης εκπροσωπεί, σε μερικές ερωτικές σελίδες του, το καταπιεσμένο από τις χριστιανικές αντιλήψεις ερωτικό στοιχείο, που λειτουργεί υπό τη μορφή της αμαρτίας, και ο Καβάφης τον ανορθόδοξον έρωτα, ο Βάρναλης, ο μέγας και κατ’ εξοχήν κοινωνικός μας ποιητής, χαρακτηρίζεται από την επιβίωση του διονυσιακού στοιχείου της αρχαιότητας στο νεοελληνικό ποιητικό ή πεζό λόγο, όπου η αριστοφάνεια ελευθεροστομία επιζεί και λειτουργεί σα μαστίγιο εναντίον μιας υποκριτικής και διεφθαρμένης κοινωνίας.

Ο Βάρναλης το 1963

Η σάτιρα και το χιούμορ του Βάρναλη, η ελευθεροστομία του, οι «γεφυρισμοί» του γραπτού του λόγου, που συναγωνίζεται την ανοιχτόστομη και δίχως υποκριτικούς χαλινούς πνευματική του, αλλά και ατομική του συμπεριφορά, μέσα σ’ ένα κοινωνικό σύνολο που υποκρίνεται διαρκώς, θυμίζουν τους αρχαίους μας προγόνους. Η σάτιρα και το χιούμορ του ποιητή είναι το πιο πολύτιμο απόκτημα για το νεοελληνικό λόγο, τον συνήθως βλοσυρό και σκουντούφλη. Αν εξαιρέσουμε τον Ροΐδη, το φίνο αυτό ευρωπαϊκό πνεύμα του 19ου νεοελληνικού αιώνα, τον γκρεμιστή και χαλαστή, που χλευάζει τα πάντα στην εποχή του, […] δεν έχουμε άλλον που ν’ αντιπροσωπεύει το είδος εκτός από τον Βάρναλη. Με τη διαφορά πως αυτός, ο τελευταίος, δεν είναι σατιριστής μόνο στην τέχνη, αλλά διονυσιακός και στη ζωή, ένας σύγχρονος Αλκιβιάδης των γραμμάτων μας, με αριστοφάνειες καταβολές.

[…]

Είναι γεγονός πως ο Βάρναλης δε δρασκέλισε το χώρο του έρωτα από τη θύρα ενός συναισθηματικού ρομαντισμού. Υλοζωιστής, θρεμμένος με τους αρχαίους ηδονιστές και την αριστοφανική κωμωδία, δεχόταν το ερωτικό θέμα, κατ’ αρχήν, σαν φυσική σχέση του άντρα προς τη γυναίκα. Τέτοια ήταν η ιδιοσυγκρασία του, από την οποία έλειπε εντελώς ο υποκριτικός συναισθηματισμός, ενώ ο ουμανισμός του κατακάλυπτε τον ψυχικό του χώρο. Οι δεσμοί που συνήπτε δεν είχαν μεταφυσικό χαρακτήρα, αλλά όλα τα χαρακτηριστικά του φυσικού έρωτα.

Από τα πρώτα χρόνια, σαν φοιτητής κι αργότερα σαν νεαρός φιλόλογος, δεν νοούσε τον ερωτικό δεσμό παρά στην πλήρη τελείωσή του μεταξύ δύο νέων ανθρώπων. Δύσκολο τότε ένας νέος να μπορέσει να «βγει» με μια κοπέλα, όσο κι αν το ήθελαν και οι δυο. Και κάποτε διηγήθηκε, σκασμένος στα γέλια, πόσο ενοχλήθηκε μια νεαρή τότε ηθοποιός, επειδή της πρότεινε μια ολοκληρωμένη ερωτική συνάντηση. Όχι γιατί σοκαρίστηκε από την πρόταση, αλλά γιατί δεν εφρόντισε να την καρυκεύσει με ανάλογη αισθηματολογία, όπως ήταν του συρμού την εποχή εκείνη. Και από τέτοιες τζιριτζάντζουλες ο Βάρναλης δε χαμπάριζε: «Μισή ντροπή δική μου, μισή δική της», έλεγε όταν τον μάλωσε κάποιος για τις ερωτικές του επελάσεις.

[…]

Μίλησα παραπάνω για τον ουμανισμό του. Ήταν γνήσιος, χωρίς εγωισμούς ή ψευδαισθήσεις. Του άρεσαν πιο πολύ από τους λογίους οι απλοί άνθρωποι. Μ’ αυτούς έκανε παρέα. Οι τακτικοί του ήταν ο κυρ-Μιχάλης ο Σαρδέλας, υπάλληλος τότε στο βιβλιοπωλείο της «Εστίας», και ένας τσαγκάρης, στη γωνία Σόλωνος και Σίνα, όπου σήμερα το βιβλιοπωλείο «Ενδοχώρα». Είχε επίσης τα στέκια του στην Κεντρική Αγορά, όπου γνώριζε όλους τους μαγαζάτορες. Στο ψώνιο του ήταν μοναδικός! Ήξερε να ξετρυπώνει το καλύτερο κρέας, το ψάρι, το ζαρζαβατικό, το φρούτο. Η μέρα του άρχιζε χαράματα. Πήγαινε στην εφημερίδα, μαζί με την κυρα-Λένη, την καθαρίστρια, με την οποία είχε φιλίες, και ξέφευγε πριν έρθουν οι κλητήρες της βάρδιας, αφού, στο μεταξύ, είχε γράψει το χρονογράφημα. Πάντα καθαρός, ατσαλάκωτος, το καλοκαίρι μάλιστα ασπροφορεμένος, με λινό κοστούμι. Για να μην το λερώσει από το μολύβι της μελάνης, με το οποίο συνήθιζε να γράφει, φορούσε μπροστά του μια ποδιά. Αλίμονο σ’ όποιον τον ρωτούσε για αυτήν! Με αριστοφάνεια ελευθεροστομία εισέπραττε την πιο απροσδόκητη απάντηση, που ακολουθούνταν συνήθως από το παταγώδες γέλιο του και τις φωνές της κυρα-Λένης:

— Σα δεν ντρέπεσαι, λέω εγώ, γέρος άνθρωπος, και σε λένε το μεγαλύτερο ποιητή του λαού! Σα δεν ντρέπεσαι!

Ήταν αφάνταστη η στοργή του για τη βασανισμένη αυτή γυναίκα, που είχε χάσει τον άντρα της στον αγώνα της Αντίστασης. Συχνά την αγκάλιαζε και τη φιλούσε με πατρική αγάπη, κι εκείνη, συγκινημένη, τον ψευτοαπόπαιρνε:

— Άστα αυτά και κοίταξε να συμμαζέψεις τη γλώσσα σου!

Επίσης, απέραντος ήταν ο σεβασμός του προς τις ηλικιωμένες και απόμαχες γυναίκες του οικογενειακού ή του επαγγελματικού μόχθου. Για παράδειγμα, όταν πηγαίναμε στην «Κόκκινη βάρκα», στο Τουρκολίμανο, δεν παρέλειπε ποτέ ν’ ανέβει στο σπίτι του ιδιοκτήτη του κέντρου, παλιού φίλου του, και να επισκεφτεί τη γριά μάνα του, που τα γεράματα την είχαν πια καθηλώσει στο κρεβάτι.

Όπου κι αν πέρασε, είχε αφήσει τη σφραγίδα της προσωπικότητάς του και την καλωσύνη του. Ήταν αφάνταστη η ευκολία που έριχνε τις γέφυρες επικοινωνίας με τους απλούς ανθρώπους. […]

Ως την τελευταία του ώρα ο Βάρναλης υπήρξε ένας επαναστάτης ποιητής, αλλά και ταυτόχρονα ένας ερωτικός, που οι ρίζες του ανακρατούσαν από την αρχαία ελληνική πνευματική και ουμανιστική παράδοση. Σα δημιουργός είχε την ικανότητα να εξανθρωπίσει, μέσω της τέχνης του, τα πανάρχαια μεταφυσικά σύμβολα της ανθρωπότητας (Προμηθέας, Παναγία κ.ά.) δίνοντάς τους ανθρώπινες διαστάσεις και φέρνοντάς τα κοντά στη σύγχρονη προβληματική. Είναι μια πνευματική άσκηση, που την καλλιέργησε εξαιτίας της παρανομίας των ιδεών, στην Ελλάδα της αυταρχικής εξουσίας, ενώ ταυτόχρονα έδωσε τα σωστά μεγέθη τους και στις σχέσεις των φύλων, μακριά από χριστιανικές φαλκιδεύσεις και πολύ κοντά στις επιτεύξεις του αρχαίου ελληνικού ουμανισμού. Ένας πρωτοπόρος, δηλαδή, και στις ιδέες και στα ήθη.