Το μη ανθρώπινο και η ελευθερία – Για τη «Φύση μισή» της Λένιας Ζαφειροπούλου

Η Σέλμα Λάγκερλεφ έγραψε το «Θαυμαστό ταξίδι του Νιλς Χόγλκερσον», ένα από τα πιο δημοφιλή βιβλία της παγκόσμιας παιδικής λογοτεχνίας κατά βάση ως ένα βιβλίο γεωγραφίας». Ίσως να μην φανταζόταν ότι στα χέρια της Λένιας Ζαφειροπούλου ορισμένοι από τους μύθους του βιβλίου της θα αποτελούσαν την αφορμή για το στοχασμό πάνω στο μη ανθρώπινο μέσα μας ως αυτό που συνιστά την ελευθερία. Όπως σημειώνει άλλωστε: «Στο πρόσωπο της γυναίκας-πουλί θέλησα να εξερευνήσω το μη ανθρώπινο που έχει απομείνει μέσα μας. Που ίσως είναι και το μόνο γνήσιο ψήγμα ελευθερίας που διαθέτουμε. Η μόνη περιοχή μας που δεν νοιάζεται για δικαίωση, εξιλέωση, υπεροχή και εξουσία».

Το υπογραμμίζουν άλλωστε και οι πρώτοι στίχοι της Ζαφειροπούλου από τη «Φύση μισή. Τα χειρόγραφα από το σπίτι του λόγου» (εκδόσεις Πόλις, 2024): «Σηκώθηκε ο άνθρωπος στα δυο του πόδια / και στη στολή της ελευθερίας απώλεσε. / Τις φολίδες του ψαριού, / το φτέρωμα του πτηνού, / τη γούνα του ζώου, / Και τρέμοντας απόμεινε γυμνός, / σαν κάποιος που ανίδεος από ζεστό λουτρό καταμεσής σε παγωμένη λίμνη / Και είδε ότι από την ελευθερία έπρεπε να προστατευτεί.»

Οργανωμένη γύρω από τέσσερα πρόσωπα, τον Χωρικό, που έχει το υποστατικό πάνω στο λόφο, την Κυρά, ξένη από άγνωστο τόπο, εδώ και δέκα χρόνια γυναίκα του χωρικού, τη χρυσοτόκο Χήνα, ιδιοκτησία του χωρικού και τον Κυνηγό, καθώς και άλλα πουλιά και ζώα του δάσους, η «Φύση μισή» επιλέγει μια πολυφωνική και πολυπρισματική οργάνωση.

Μέσα στο ποιητικό κείμενο της Ζαφειροπούλου, η φιγούρα της Κυράς, μια φιγούρα μιας γυναίκας-πουλιού, ξεχωρίζει γιατί είναι κατεξοχήν αυτή που εκπροσωπεί κάτι το αρχέτυπο, το ελεύθερο και το όχι απαραίτητα ανθρώπινο, έστω και σε συνθήκη λήθης και αναγκαστικού εκτοπισμού: «Σώμα που τώρα, δίχως βάρος και τόπο, / τόπο ζητά, το εξόριστο είδωλο. / Το αρνείται ο καθρέφτης, το αρνούνται τα μάτια, μάτια δυο άστοχοι άδειοι καθρέφτες / καθρέφτες που αρνούνται το άγιό τους χρέος / το άγιό τους χρέος να πουν για τη φύση / τη φύση που κείτεται κάτω από τι στρώσεις μιας άσπρης παχιάς και πηγμένης βαφής / Τη λήθης τις στρώσεις αργά ξεφλουδίζει / με βέβαιο χέρι και οξεία αιχμή / αρχαία ψηφία αθροίζοντας πάλι / μια πένα ασημένια ψηλά στη σκεπή.»

Η Λένια Ζαφειροπούλου

Σε κάποιες περιπτώσεις αυτή η αντίθεση ανάμεσα στο ανθρώπινο ως μια κυριαρχική σχέση και μια βαθύτερη ελευθερία αποτυπώνεται από τη Ζαφειροπούλου σε μια ιδιότυπη σκηνοθεσία όπου και πάλι η παράλληλη αφήγηση από διαφορετικές φωνές υπογραμμίζει αυτό το φόβο που αυτή η ελευθερία φέρνει, όπως στη σκηνή στην παγωμένη λίμνη: «Και την κυρά την άρπαξε και τη στροβίλισε η παγερή ελευθερία, / εκείνη που ήταν πριν τον άνθρωπο. / Που δεν είναι ούτε αρετή, ούτε ανδρεία, ούτε καν απόφαση, μόνο αρχαίος αυτοματισμός».

Η εξέλιξη της αφήγησης, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον χωρικό και τον κυνηγό, που όμως δεν οδηγεί στην τελετουργική θανάτωση της γυναίκας-πουλί, ούτε στην αλληλοεξόντωσή τους, αλλά στην από κοινού ανατροφή του παιδιού, του παιδιού που καταλήγει να γράφει τους στίχους: «Ας είναι ψέμα η φτερωτή καταγωγή. Ας είναι τ’ ασημένια πούπουλα διάκοσμος. / Λέω πώς θα το κάνω για χάρη του ουρανού που άναψε τους προβολείς για μένα απόψε. / Για χάρη του κοινού που μυρμηγκιάζει στις πλαγιές./ Που αδημονεί να δει την έξοδο του ανθρώπου / Και την οριστική κατάργηση των νόμων του. / Να δει επιτέλους το παγοδρόμιο έρημο. / Και να το απολαύσει άναρχα ξανά».

Με τη «Φύση μισή» η Λένια Ζαφειροπούλου, η ίδια μια προσωπικότητα πολυσχιδής, ως εξαιρετική κλασική τραγουδίστρια, μεταφράστρια, παραγωγός του Τρίτου προγράμματος και ποιήτρια, δείχνει ότι μπορεί να αναμετρηθεί με την ποιητική σύνθεση, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν επιδεικνύει και μια ικανότητα λυρισμού, τόσο στη στιχουργική μορφή όσο και στον κατά περίπτωση ελεγειακό τόνο, με τον όποιο «προγραμματικό χαρακτήρα» να είναι συνεκτικό στοιχείο και όχι υπονόμευση της ποιητικής γραφής. Σε κάθε περίπτωση μια φωνή ούτως ή άλλως σημαντική.