Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Μεταφραστικές συναντήσεις κατά την αρχαιότητα (Μέρος Γ’)

Σε ό,τι αφορά τη μεταφραστική δραστηριότητα στο θρησκευτικό πεδίο, ήδη προ της βασιλείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου ελληνικά βιβλικά κείμενα είχαν αρχίσει να μεταφράζονται στη λατινική, στη συριακή και στην κοπτική (την πλέον όψιμη μορφή της αρχαίας αιγυπτιακής) γλώσσα. Από τον 4ο/5ο αιώνα μ.Χ. και μετά πληθώρα θρησκευτικών κειμένων –πατερικών στην πλειονότητά τους– μεταφράζονται στη συριακή, στην κοπτική και σε άλλες ανατολικές γλώσσες, όπως η γεωργιανή, η αρμενική και η αραβική (στην τελευταία, από τον 8ο αιώνα και μετά). Πολύ σπανιότερες είναι οι μεταφράσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση – ξεχωρίζουν ορισμένα παραδείγματα μετάφρασης συριακών κειμένων στα ελληνικά.

Εξάλλου, κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους συνεχίστηκε η μετάφραση θρησκευτικών και κοσμικών κειμένων από τη λατινική στην ελληνική. Στο χώρο της θρησκευτικής γραμματείας αξιοπρόσεκτα παραδείγματα αποτελούν οι μεταφράσεις έργων του επισκόπου Καρχηδόνας Κυπριανού, του θεολόγου και ασκητικού συγγραφέα Ιωάννη Κασσιανού, του πολυγραφότατου συγγραφέα και μεγάλου θεολόγου Αυγουστίνου και του Γρηγορίου του Μεγάλου (πάπα Γρηγορίου Α’), ενώ στο πεδίο των κοσμικών έργων ξεχωρίζουν ο Ιουστινιάνειος Κώδικας και –σε πολύ μεταγενέστερο χρόνο, το 13ο αιώνα– η μετάφραση των Μεταμορφώσεων και των Ηρωίδων του Οβιδίου διά χειρός του λογίου και λατινιστή Μάξιμου Πλανούδη.

Αυτό πάντως που πρέπει να συγκρατήσουμε σε συνάρτηση με όλα τα προαναφερθέντα είναι ότι στη μεταφραστική δραστηριότητα κατά την αρχαιότητα υπεισέρχονταν ή υποκρύπτονταν συχνά ποικίλες σκοπιμότητες, που είχαν ως αποτέλεσμα τη νόθευση των πρωτότυπων κειμένων. Έτσι, στη θρησκευτική γραμματεία λόγου χάρη, παρατηρούνται φαινόμενα εσκεμμένης παραποίησης κειμένων, καθώς και απάλειψης ή τροποποίησης λέξεων και φράσεων που θεωρούνταν ανάρμοστες ή και αιρετικές.

Όσον αφορά τώρα το ύφος της μετάφρασης –για το οποίο κάναμε ήδη μια πολύ σύντομη αναφορά στο πρώτο από τα άρθρα μας σχετικά με τις μεταφραστικές συναντήσεις κατά την αρχαιότητα–, υφίσταται ένα πολύ μεγάλο τυπολογικό εύρος, ένα φάσμα που εκτείνεται από τις πολύ ελεύθερες αποδόσεις έως τις κατά λέξη μεταφράσεις. Η μέθοδος που επέλεγε κάθε μεταφραστής ήταν απόρροια διαφόρων παραμέτρων, όπως η αντίληψη που είχε για το δικό του ρόλο σε σχέση με το ανά χείρας κείμενο (ρόλο ερμηνευτή-πρωταγωνιστή ή ρόλο αφανούς εργάτη με απόλυτο σεβασμό προς το πρωτότυπο), το είδος (λογοτεχνικό ή μη) και το βάρος του κειμένου, καθώς και το κύρος της γλώσσας από την οποία μετέφραζε.

*Στη φωτογραφία του παρόντος άρθρου, οι «Μεταμορφώσεις» του Οβιδίου (έκδοση του 1618).

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Μεταφραστικές συναντήσεις κατά την αρχαιότητα (Μέρος Α’)

Η ελληνική γλώσσα στο διάβα του χρόνου: Μεταφραστικές συναντήσεις κατά την αρχαιότητα (Μέρος Β’)